Bir çox insan üçün dizayn, varlı bir cəmiyyətin özü üçün etdiyi iPad, bahalı zinət əşyaları və klassik avtomobillər kimi gözəl şeylərdən ibarətdir. Lakin New Yorkdakı Cooper-Hewitt Milli Dizayn Muzeyinin Birləşmiş Millətlər ziyarətçi lobisində təşkil etdiyi "O biri üzdə 90-la hazırlamaq: Şəhərlər" adlı bir sərgi var. Adı talehsiz olsa da məzmun baxımından ilham verici olan bu sərgi, o cür dizaynları mövzu almır. Buradakı obyektlər kobud və bəzən yadırğanılacaq qədər sadə gələ bilər. Onlara baxanda insan, "Daha əvvəl niyə heç kəs bunu düşünməyib?" deyir. Ancaq işin gözəlliyi başqa yerdə, yəni dünyadakı milyonlarla yoxsul insanın problemlərinə ucuz və ağıllı həllər yetirməsindədir.Onlar nə qədər zamandır idarəsi çox çətin görünən problemlərlə, məsələn gecəqonduların yayılması və yoluxucu xəstəliklərin yayılması kimi qlobal epidemiyalarla mübarizə edən dizaynlardır. Bir başqa deyişlə bu, dünyanı yenidən qurmaqla əlaqədar bir sərgi. Və ən həyəcan verici yanı da, Kaliforniyanın zəngin Cupertino şəhəri qədər, gündə yüzlərlə insana QİÇS virusunun yoluxduğu və sağlamlıq xidmətlərinə dair bir SMS sisteminin hazırlanıb sonra darma-dağın edildiyi Uqandanın da maraqlandırmasıdır.
Cib telefonu aləmindəki son inkişaf olan Dəyişmə Mesajı layihə çərçivəsində iki Hollandiyalı ünsiyyət və texnologiya mütəxəssisi yerli telefon serverləri və sağlamlıq quruluşlarıyla əməkdaşlıq edir. Keniyanın paytaxtı Nairobidə, Afrikanın ən sıx suburblarından biri olan Kiberadakı problem isə fərqli idi. Ənənəvi odun və kömür ocaqları orada bir çox tənəffüs xəstəliklərinə gətirib çıxarır. Küçələrdə zibil əlindən tərpənmək olmur. Bundan hərəkət edən Nairobili bir memar, zibil yandıran bir məhəllə ocağı yaradır və əhali gətirdikləri zibilə görə oranı müəyyən bir müddət istifadə edə bilir. Taylandda Baan Mankong Səmt Qaydaları adı verilən bir proqram, səmt sakinləriylə rəsmi orqanlar və qeyri-hökumət təşkilatlarını daha etibarlı və təmiz həyat sahələri üçün bir araya gətirir. Və bu çərçivədə son səkkiz ildir ölkədəki 5 min 500 suburbdan yüzlərləsinin şəraitləri yaxşılaşdırıldı. Bangkoku Bang Bua kanalı boyunca minlərlə ailə uzun müddətdir, çirkli daşqın sularının üstündə çarmıxa yüksələn və çürük piyada yolu ilə bir-birinə bağlanan dərmə - deşik evlərdə yaşayırdı. Yaxındakı Sripatum Universitetindən memarlar, bölgə sakinlərinin istəkləri istiqamətində sıra evler, müstəqil və yarı müstəqil evlər hazırladı. Yüzlərlə xarab ev dağıdıldı və oradakı qapı və ağac vəsaitlərdən təkrar istifadə edilərək yeni evlər tikildi. Üstəlik insanlar ayrı düşməsin və ailələr bölünməsin deyə köhnə evlərinin olduğu suyun yaxınlığında, möhkəm torpaq zəmində düzəldildi. Bang Buadakı strategiya yalnız evlərin və infrastrukturun təkmilləşdirilməsini deyil, aşağı faizli kreditləri və uzadıla bilər 30 illik icarə müqavilələrini də əhatə edirdi. Beləcə sakinlər o mülklərə qanuni olaraq söz sahibi edilirdi. Bu sayədə yoxsulları həmişə çarəsiz və ümidsiz buraxan evakuasiya dövriyyəsi də qırıldı. Suburbların alver mərkəzləri və ya yol istehsalı üçün evakuasiya edilməsinə dünyanın hər yerində rast gəlinir. Sərginin kuratoru Cynthia E.Smith, "Şəhərlər son dərəcə qarmaşıq yerlərdir. Burada ən yaxşı dizaynçıların bəzən çox sadə fikirlərə necə forma verdiklərini görürük. Yaxşı dizaynlar yalnız problemlərə yeni bir gözlə baxmağı deyil, hamısından əhəmiyyətlisi, o ətraflarda yaşayan insanları dinləməyi tələb edir. Bu gün qaçaq yerlərdə yaşayan bir milyard insandan söz edirik. Bu səbəbdən buna bir milyard problem və ya bir milyard həll olaraq da baxa bilərsiniz "deyir. BMT İnsan yerləşmələri Proqramının təxmininə görə, bu bir milyard insan 2030-a qədər ikiyə, 2050də də üçə qatlanacaq. O tarixlərdə bəlkə də yer üzündəki insanların üçdə biri Braziliyadakı favela, Ekvadordakı barrio, Cənub Afrikadakı koma məskunlaşmaları, Tunisdəki bidonville və Nepaldakı çapro kimi gecəqondu evlərində yaşayacaq. Smith bu və bənzəri yerlərdəki həyat şərtlərini yaxşılaşdırmaq üçün dizaynçıların nələr etdiyini görməyə bir ilini xərcləmiş. Bang Bua kimi yerlərin çox açıq bir mesaj verdiyini, yoxsulluq içində yaşayan insanları öz həllərini yaratmağa həvəsləndirdiyini görmüş. Şəhər yenilənmə layihələri təpədən enmə deyil, döşəmədən yuxarı doğru edildiyində hər vaxt daha yaxşı nəticə verir. Sığınma hüquqları üçün Asiya Koalisyonunun qurucu rəhbəri Somsook Boonyabancha sərginin kataloqunda, "Yoxsulluq, mənzil və əsas xidmətlərdəki problemlərin həllində ən əhatəli və təsirli sistemlərin yaradıcı və tədbiq ediciləri yoxsullardır" deyə yazır. Necə ki Braziliyada, Sao Paulo yaxınlığında böyük bir sənaye şəhəri olan Diademada əhalinin yüzdə 30-u geceqondularda yaşayırdı. Dövlət fikir üçün bölgə sakinlərinə məsləhətləşdi, orada yaşayan işçilərin çalışacağı yeni inşaatlar üçün prioritetlərini soruşdu. Bir torpaqdan istifadə proqramıyla 90 il qalma haqqı tanınan sakinlər beləcə evlərinə baxmağa və məhəllələrinə investisiya etməyə həvəsləndirdi. Əhali küçələrin genişləndirilib düzəldilməsinə, gigiyenik təsisatları döşənməsinə kömək etdi. Smithə görə bu gün Diademalıların 3% geceqonduda yaşayır və ictimai qayda və sağlamlığının standart ölçülərindən biri olan illik cinayət nisbəti 100 mində 14.3 -6 düşdü.Bu rəqəm 1990-cı illərdə 140-dı. Kolombiyanın Medellin şəhəri də bir zamanlar narkotik kartellərinin, cinayət və ümidsizliyin dünya paytaxtı idi. Yenilikçi siyasi liderlər kobudca on il əvvəl, başda ağla zidd kimi görünən bir cəhd başlatdı. Ən bərbad gecəqondu bölgələrinə ən böyük investisiyalar etməyə başladı və ətraf təpələri örtən uzaq, cinayətdən keçilməz səmtləri şəhər mərkəzinə bağlayacaq teleferik şəbəkələri qurdu. Teleferik dirəklərinin ətrafına yeni kitabxana və parklar, dövlət məktəbləri və piyada keçidləri yaradıldı. Belə ki, şəhərdəki ictimai arxitekturasına aid ən gözəl və ən dəbdəbəli nümunələr ən yoxsul səmtlərdə inşa edildi. Medellinin çöhrəsi dəyişdi. Senegalın paytaxtı Dakarda səmt nümayəndələrinin iştirakı ilə işləyən dizaynçılar, Yoff adlı suburb tullantı suyu geri çevirəcək bir suvarma sistemi inkişaf etdirdilər. Hindistanda sürətlə inkişaf edən bir çox şəhərdən biri olan Punede işçilər, tikinti layihələrinin arxasında, ailələriylə bir qaçaq məskunlaşmanın digərinə daşınır. Bu səbəbdən uşaqları çox vaxt məktəbdə oxuya bilmir. Buna görə bir qrup dizayner on il əvvəl məktəbləri onların ayağına gətirməyə qərar verdi və avtobusları 25 nəfərlik dərsliklər halında təmin edərək şagirdləri yaşadıqları yerlərdən aldırdı. Şagirdlərin bir dəftəri var və orada həm məktəbdəki inkişafları təqib edilir, həm də Pune ətrafındakı təhsil mərkəzlərinin telefon nömrələri yığılır. Beləcə uşaqlar köçdüyündə ailələri yeni səmtlərində onlara məktəb tapa bilir. Banqladeşdə də memar Məhəmməd Rizvan üzən məktəb, kitabxana və sağlamlıq ocağı olaraq iş görən "cəmiyyət avarlı qayıqlar" hazırladı. Dənizin yüksəlməsiylə 2050-də ölkənin beşdə birinin su altında qalacağı təxmin edilir. Dünyanın ən sıx əhalili bölgəsi olan aşağı hündürlük Qanq-Brahmaputra Deltası dəniz olacaq. Yerli gəmi hazırlayanlarla işləyən Rizvan, altı düz olan ənənəvi bambuk gəmiləri hazırladı. Onları su keçirməz dam və günəş panelləriylə təchiz etdi.İçinə kompüterlər, yüksək sürətli internet və geri çevrilən kerosin lampalarından daşına bilər günəş lampaları qurdu. Ənənəvi vəsaitlər, yerli istehsal texnikaları və yenilənə bilər enerji resurslar ortaya bir dizayn modeli qoydu. Bangladeşdə bu an Rizvanın 54 gəmisi 90 min ailəyə xidmət edir.