12-13 yaşları, xüsusilə qız uşağı sahibi valideynlər və qızları üçün ayrı bir əhəmiyyət daşıyar. Bu yaşlarda oğlanı sahibi olan valideynlər hələ bir "uşağa" sahib olmanın sükunətini yaşayarkən, qız övlad sahibi ana və atalar yetkinlik dövrünün ilk çətinlikləri ilə artıq qarşılaşmağa başlamışdır. Qızlar, oğlan həmyaşıdlarından çox daha əvvəl ön yetkinliyə addım atar və inkişaflarını onlardan daha sürətli tamamlayarlar. Qız uşaqları 12-13 yaşlarına doğru uşaqlıqdan uzaqlaşaraq ön yetkinlik mərhələsinə girərlər. Ön yetkinlik mərhələsi, uşaqlıqdan yetkinlik dövrünə keçişdə bir pillədir. Bu mərhələdə uşaq fiziki olaraq sürətlə böyüyər və yavaş-yavaş bir yetkin görünüşü almağa başlayar. Ön yetkinlik mərhələsi qız uşağının ilk aybaşı olması ilə yerini yetkinlik dövrünə buraxar.
Ön yetkinlik dövründə qız uşaqlarının yaşadığı ən böyük problem məlumatsızlıqdır
Gənc qızların bir çoxu ön yetkinlik dövründə yaşadıqları fiziki dəyişikliklər haqqında kifayət qədər məlumat sahibi deyildirlər. Analar isə, bəzən öz məlumatlarının məhrumluğu səbəbiylə, bəzən də öz həyatları nəticəsində əldə etmiş olduqları mənfi tutumlar səbəbiylə qızlarına köməkçi olmaqda qeyri-kafi qalırlar. Halbuki bu kainatın sağlam sovuşdurulması uşağın romantik, ictimai və əxlaqi inkişafı üçün həyati əhəmiyyət daşıyar. Valideynlərin səhv tutumu və ya məlumat əskikliyi uşağın ruh sağlamlığını poza və şəxsiyyət pozuqluqlarına səbəb ola biləir. Ayrıca ön yetkinlik dövrü 6-cı sinifdə rast gəlinir. Bu dövrdə uşağa lazım olan dəstəyin verilməməsi məktəb müvəffəqiyyətini də təsir edə bilər.
Ön yetkinlik dövründə görülən fizioloji dəyişikliklər
*Sinələr böyüyər. Gövdə iriləşər və xəttlər yumrulaşar.
*Bədəndə tüklənmə başlar.
*Menstruasiya zamanı sürəli klio artımı müşahidə olunar.Qız uşaqlarında aybaşı qanamasının reallaşa bilməsi üçün bədəndə müəyyən bir miqdarda yağ yığılması lazımdır. Bu səbəblə gənc qızların bu dövrdə kilo almalı normaldır.
*Dəri yağlanır. Hormon səviyyəsindəki artım səbəbi ilə dəri problemləri, sızanaqlar, görülə bilər.
*Bədən parlaqlaşar.
*Üzün şəkli dəyişər.
*Yetkin qız sürətli böyümənin nəticəsində,əsasən də qol və qıçlarında ağrı hiss edə bilər.
Məlumatsızlıq-ilk aybaşı zamanı gənc qızın ruh sağlamlığını pozur
Bir çox gənc qız menstruasiya dövrüylə əlaqədar heç bir şey bilmədikləri üçün, ilk aybaşı zamanı böyük bir qorxuya qapılırlar. Ətraflarında açılacaqları kimsəni tapa bilmədikləri zaman, daha dəhşətli vəziyyətlərə düşə bilərlər. 19 yaşındakı M. ilk aybaşı gördüyü zaman ölümcül bir xəstəliyə tutulduğunu zənn etmişdi. M., ilk aybaşı şousunu "ağlayaraq anamın yanına qaçdım, az qala huşumu itirmək üzrəydim" deyə izah edir.
Qız uşaqları ilk cinsiyyət məlumatlarını həmyaşıdlarından alarlar
Əgər valideynlər uşağı məlumatlandırmamışsa, uşaq səhv məlumat əldə edə bilər. Bu da onu müxtəlif narahatlıqlara sövq edər. 13 yaşında ilk dəfə aybaşı görən D.ın söylədikləri səhv və əskik məlumatın dəhşətlərini gözlər önünə sərir: "Aybaşı olmanın nə demək olduğunu bilirdim. Bir yoldaşım aybaşı olduqdan sonra uşağım ola biləcəyini söyləmişdi. Mən də ilk aybaşı gördüyümdə, dərhal körpə sahibi olacağımı zənn etdim. 3-4 ay bu narahatçılığım davam etdi.
Yetkinliklə əlaqədar məlumatlar nə vaxt və necə verilməlidir?
Hər bir qız uşağı fərqli zamanda yetkinliyə girdiyi üçün, cinsiyyət təhsilinin zamanı adamdan adama dəyişilir. Məsələn,14-15 yaşına gəldiyi halda fiziki və romantik baxımdan inkişaf etməmiş bir uşağa yaşına baxaraq aybaşı görmə ilə əlaqədar məlumatların verilməsi faydadan çox zərər gətirər. Uşaq romantik olaraq hazır olmadığı üçün iç dünyası sarsıla bilər. Gənc qızın cinsiyyət təhsili mərhələli olaraq, tələsik etmədən verilməlidir. Birdən-birə izah edilən məlumatlar uşaqda qorxu və həyəcan yarada bilər. Ön yetkinlik dövründə, yetkin cinsi mövzulara maraq və əlaqə göstərər. Uşağınızda bu maraq və əlaqənin başladığını hiss edər-hiss etməz, cinsiyyət məlumatlarını mərhələli olaraq verməyə başlayın. Uşağın bu maraq dairəsi ayıblanılmamalı,yaxud görməməzlikdən gəlinməməlidir. Uşaq maraqlandığı şeyləri soruşması üçün təşviq edilməli,lakin cavab verərkən yeni maraqların oyandırılmamasına diqqət yetirilməlidir. Suallarına cavab verərkən biologiyadan faydalanıla bilərsiniz. Məsələn, insanın törəməsinə keçmədən əvvəl heyvanlardan nümunələr verə bilərsiniz.
Analar qızlarıyla danışmaqdan çəkinirlər
Cinsiyyət məlumatlarının ana tərəfindən verilməsi lazımdır. Lakin çox təəssüf ki, ölkəmizdə qadınların bir çoxu yetkinliklə əlaqədar kifayət qədər məlumat sahibi olmadığı üçün uşağını məlumatlandırmada qeyri-kafi qalırlar. Ananın uşaqla danışmadan əvvəl mövzunun, fizioloji ölçüsü haqqında məlumat əldə etməsi faydalı olacaq. Xüsusilə kafi təhsilə sahib qızlara, mövzu elmi bir şəkildə izah edilməli, sağlamlıqla əlaqədar nəticələrinə diqqət çəklməlidir. Öz gənc qızlıq dövrlərində kifayət qədər məlumatlandırılmamış, cinsiliyi pis, ayıb bir şey olaraq görən analar, qızlarıyla danışmaqdan çəkinərlər ya da utanarlar. Uşaq məlumatlandırılarkən ana bu utancını, mənfi duyğularını qətiliklə uşağa əks etdirməməlidir. Əgər bu mövzuda ana özündən əmin deyilsə, uşağın sevdiyi və güvəndiyi bir yetkin tərəfindən məlumatlandırılması daha faydalı olar.
Qızıyla yaxın əlaqə qura bilən, onun etibarını qazanmış, qorxularını, maraqlarını, ehtiyaclarını tanıyan bir ana cinsiyyət təhsilini verərkən heç bir çətinlik yaşamayacaq. Bir çox gənc qız ilk aybaşı gördüyü zaman anasından yumruq yediyini və erkən aybaşı gördükləri üçün günahlandırıldıqlarını ifadə edirlər. Bu tip davranışlar kompensasiyası qeyri-mümkün problemlərə səbəb olar.
Uşağınızın böyüdüyünü qəbul edin
Yetkinliyin ən əhəmiyyətli xüsusiyyətlərindən biri, yetkinliyə keçidin bir pilləsi olmasıdır. Gənc qızlar bir yetkin kimi davranaraq, uşaqlıqdan xilas olmağa, müstəqil olmağa çalışarlar. Bəzən ana-atalar uşaqlarının böyüdüyünü qəbul etməkdə çətinlik çəkərlər. Bu dövrdə gənc qızlara uşaq rəftarı etmək onları hirsləndirər və daha çox üsyankar olmalarına səbəb olar. Xüsusilə ananın qızının üzərinə çox düşməsi, onun uşaq xasiyyətli davranışlarını bəsləyib, müstəqil hərəkətlərini həddindən artıq məhdudlaşdırması gənc qızın uşaq xasiyyətli bir şəxsiyyət kimi inkişaf etməsinə səbəb olar.
Təzyiqlə yetişən qızların özünə inamı zəif olur
Qız uşaqlarının ən diqqətə çarpan xüsusiyyətləri; bəyənilmə və diqqət çəkmə arzularıdır. Bu arzu onları bəzənməyə, gözəl geyinməyə, diqqəti cazibədar davranışlarda tapmağa; şişirdilmiş gülmə, həddindən artıq hərəkətlilik, ağlama kimi,və s. hərəkətlərə sövq edir.Uşağın bu cür davranışlarını adi görməli, əksinə istiqamətdə davranması üçün təzyiq edilməməlidir. Cəmiyyətimizdə gənc qızların, gənc oğlanlara görə daha çox təzyiqə məruz danılmaz bir gerçəkdir. Lakin təzyiqlə yetişmiş qızların özünə inamları zəif olar. Ailələrində tapa bilmədikləri maraq və xoşgörüşü kənarda axtarmağa başlayarlar. Bu da onları səhv yollara itələyə bilər. Analar qız uşaqlarının ehtiyaclarına həssas davranmalı, onların məqbul istəklərini yerinə yetirməkdə tərəddüd etməməlidir. Əgər uşaq sizin ona mənimsətmək istədiyiniz dəyərlərə zidd bir istəkdə edərsə , danışaraq bu istəyini məqbul səviyyəyə çəkməyə çalışın. Məsələn, gənc qız makiyaj etmək barəsində israr edirsə, hərdənbir evin içində,ya da yoldaşları evə gəldiyində makiyaj etməsinə icazə verə bilərsiniz.
Uşağınızın yoldaşlarını tanımağa çalışın
12-13 yaşlarındakı qız uşaqları ana-atalarına qarşı daha tənqidçi olmalarına baxmayaraq, bir yetkini, əksəriyyətlə bir müəllimini, özünə nümunə götürər. Yoldaşlıq əlaqələri də zamanla əhəmiyyət qazanmağa başlayar. Bu yaşlardakı qızlar ümumiyyətlə özlərini tamamlayıcı yoldaşlar əldə edərlər. Məsələn,iki yoldaşdan biri sərt , digəri daha mülayim olar. Bu nöqtədə ailə yoldaş seçkisində qızlarını yaxşı izləməlidir. Erkən yetkinləşən qız uşaqları özlərindən daha böyük yaşdakı qızlarla yoldaşlıq etmə meylində olarlar. Bu da gənc qızın təhlükəli şeyləri təcrübə etməsinə səbəb ola bilər. Məsələn, daha böyük yaşdakı qızın oğlan yoldaşı varsa, uşaq da bir oğlan yoldaş əldə etmək istəyə bilər. Uşağın özü kimi erkən yetkinləşmiş bir yaşıdı ilə yoldaşlıq etməsinə mühit hazırlayaraq, bu problemi ortadan qaldırmanız mümkündür.
12-13 yaşlarındakı qız uşaqları öz həmcinsləri ilə vaxt keçirməkdən xoşlanarlar
Kişi yoldaşları ilə bir yerdə olmaqdan qaçınarlar. Orta məktəb şagirdlərinin, ümumiyyətlə qarşı cinsdən biriylə oturmaq istəməmələrinin səbəbi budur. Lakin yetkinliklə birlikdə bu vəziyyət tərsinə dönər. Hər nə qədər kişi yoldaşlarından uzaq dayansalar da, qız uşaqları ümumiyyətlə bu yaşlarda ilk dəfə aşiq olarlar. Uşağın eşqi cinsi bir mahiyyət daşımaz. Buna görə ana-ataların narahat olmaları yersizdir. Uşaq eyni hissləri qadın bir müəlliminə qarşı da duya bilər. Tək uşaq özündən bir neçə yaş böyük bir kişiyə maraq duyursa və onunla görüşürsə, bu vəziyyətdə uşağın münasibətinə müdaxilə etmək lazımdır.
Qız uşaqlarına möhkəm bir əxlaq anlayışı qazandırılmalıdır
Cəmiyyətimizdə gənc qızların iffətini qorumaq üçün ailələr təzyiq və təhdid yoluna müraciət edirlər. Halbuki düşən qızların çoxu təzyiqçi və ya maraqsız ailələrdən çıxanlardır. Bunun yerinə, uşağınıza əxlaqi dəyərləri mənimsədib, ona güvəndiyinizi tez-tez hiss etdirməlisiniz. Ana-atasının ona güvəndiyini hiss edərək böyüyən bir gənc, əsla onları xəyal qırıqlığına uğratmayacaq.
Qız uşağını qorumanın ən yaxşı yolu, ona möhkəm bir əxlaq anlayışının qazandırılması və cinsi mövzularda kifayət qədər məlumatlandırılmasıdır. Gənc qıza, insanların ona necə art niyyətlə yaxınlaşa biləcəkləri, cəmiyyət qaydalarına zidd hərəkət etdiyində qarşılaşacağı çətinlikləri, bir çox kişi ilə romantik əlaqə yaradan qızların evliliklərinin möhkəm olmayacağı, bir qadının duyğularına hakim olduğu ölçüdə dəyər qazandığı, evliliyin nə qədər əhəmiyyətli olduğu kimi, mövzular yeri gəldiyincə izah edilməli və gənc qızda özünü qoruma şüuru yaradılmalıdır.
Orta məktəb və liseydə qız uşaqları oğlanlardan daha müvəffəqiyyətli olurlar
Qız uşaqlarının oğlanlardan daha erkən və daha sürətli inkişafı, eyni sinifdə oxuyan qızların kişi həmyaşıdlarından daha müvəffəqiyyətli olmasını təmin edir. Yetkinliklə birlikdə zehini tutumu da artmış olur. Məsələn, qız uşaqları bir çox şeyi daha rahat-yaddaşlarında məbləğ, dili daha yaxşı istifadə edər, oxuduqları mövzuları rahatca anlayarlar.6-cı sinifdə oxuyan bir qız uşağı yavaş-yavaş peşə seçkisii barəsində istiqamətləndirilməli, təhsil həyatıyla əlaqədar məqsədlər müəyyən olunmağa başlanmalıdır. Uşağa akademik bir hədəf qoyulması, maraq dairəsinin məktəb müvəffəqiyyəti üzərində tutulması və bu istiqamətdə dəstəklənilməsi faydalı olacaq. Əgər uşağın qabiliyyətləri akademik istiqamətdə deyilsə, təhsilinə əl sənətləri, uşaq baxımı, ev rəhbərliyi, idman, sənət kimi sahələrdə davam etməsinə imkan yaradılmalıdır.