Müəllimlər, valideynlər və şagirdlər hər yeni təhsil ilinə yeni gözləmələr və yeni qorxularla başlayır. Xüsusilə də bir şagirdin davranış problemləriylə dolu bir keçmişi varsa. Davranış olaraq məcburedici olan şagirdlər və onların valideynləri, müəllimlər üçün ən böyük stress qaynaqlarından biri olaraq təyin olunar və şagird davranış problemləri, müəllimlərin peşəsini vaxtından əvvəl buraxmalarının bir nömrəli faktoru olaraq görülər. Amerika və Kanadadakı məktəblərdə verilən cəzaların, məktəbdən uzaqlaşdırmaların və fiziki cəzalandırmaların nisbəti astronomik səviyyələrə çatmış vəziyyətdədir.
Davranış problemləri olan uşaqları anlamaq və onlara kömək etmək çətindir və ənənəvi məktəb nizam-intizam tətbiqləri ümumiyyətlə işə yaramazlar. Təsirli müdaxilə, yeni dünyagörüşləri və yeni proqramlar tələb edir. İşdə daha əvvəl təhsildə “Ya uşaqlara nizam-intizam verməklə bağlı bildiyimiz hər şey səhvdirsə?" adlı yazısıyla yer verdiyimiz Dr. Ross W. Greenenin sizə köməkçi ola biləcək bəzi əhəmiyyətli məsləhətlər.
Günahlandırmağı buraxın
Hər nə qədər bu bir azad hala çevrilmiş olsa da, yenə də valideynlərin və pedaqoqların bir uşağın məktəbdəki məcburedici davranışlarından ötəri bir-birlərini günahlandırması çox tez-tez görünən bir vəziyyətdir (və əlbəttə hər iki yetkin qrupu da sıxlıqla uşağı günahlandırırlar). Məktəbdəki pedaqoqlar, bu çətinliklərin səbəbi olaraq ideal olmayan ailə şərtlərini işarə edər əksəriyyətlə. Ancaq uşaqların problemli davranışlarda olduqda məktəbdə valideynlərin olmadığını xatırlamaq əhəmiyyətlidir. Ayrıca yaxşı davranışlar sərgiləyən uşaqların bir çoxunun da ideal olmayan ailədən gəldiyini söyləməkdə də fayda var. Valideynləri günahlandırmaq, məktəbdəki pedaqoqların müsbət mənada təsir edə biləcəyi faktorlara qarşı "kor" olmalarına səbəb olur. Ayrıca təhsil ilində məktəbdə keçirilən gündə altı saat, həftədə beş gün və ildə doqquz ay içində, evdəki mənfi şərtlərdən müstəqil olaraq edilə biləcək bir çox yaxşı şey olduğu həqiqətini gözdən qaçırmalarına səbəb olur. Ayrıca valideynləri günahlandırmaq, ümumiyyətlə "problem" olaraq görüldükləri həqiqətin olduqca fərqində olan bu insanlarla əməkdaşlıq etməyi da çətinləşdirər. Günahlandırma qarşı tərəfdə də eyni şəkildə olaraq görülər. Tərbiyəçilər, məcburedici davranışları olan şagirdlərin sinifin diqqətini dağıtmalarıyla baş etmənin nə qədər çətin olduğunu valideynlərin ümumiyyətlə təqdir etmədiklərini hiss edərlər.
Əskik motivasiya yerinə əskik bacarıqlara diqqət yetirin.
Keçdiyimiz 40-50 il içində davranış olaraq məcburedici uşaq üzərinə edilən bütün araşdırmalardan əldə edilən bəlkə də ən maraqlı məlumat, məcburedici davranışa səbəb olan ən əhəmiyyətli faktorun əskik motivasiya deyil, əslində əskik bacarıqlar olmasıdır. Bu bəlkə də bu uşaqlarla əlaqədar "maraq istəyən", "motivasiyası aşağı" və "sərhədləri test edən" kimi təyin etmələrin nə səbəbə doğru olmadığını da açıqlayır. Ayrıca bütün o sticker hesabatlarının, fasilələrin, otağa göndərilməyə, cəzaların, uzaqlaşdırılmaların bir də köməkçi olmamasının səbəbini ortaya qoyur. Bir uşaqda olmayan bacarıqları - elastiklik, uyğunlaşma, xəyal qırıqlığı dözümlülüyü və problem həll etmə kimi bacarıqları - təyin etmək çox daha məhsuldar bir hərəkətdir. Bu, bir uşağın məktəbdəki akademik və davranış gözləmələri qarşılamasını çətinləşdirən gerçək faktorları daha doğru anlamamızı təmin edəcəkdir. Bir başqa deyişlə davranış problemləri, inkişaf gecikmənin bir formasıdır və həqiqətən məktəblərdə görülən digər inkişaf gecikmələrə (oxuma, yazma, dil, riyaziyyat mövzusunda) olduqca bənzərlər. Ayrıca əksik bacarıqları təyin etmək, yetkinlərin davranış problemləri üzündən şagirdləri günalandırması da maneə törədəcək qətiliklə. Əgər bir uşaq "yaxşı" ola bilsəydi, "yaxşı" olardı.
Davranışlar yerinə problemlərə diqqət yetirin.
Bir şagird müşahidələri qarşılama mövzusunda çətinlik yaşayırsa, yetkinlər üçün əvvəlcə bir şagirdin göstərdiyi davranışlara - vurma, dişləmə, qışqırıqmaq, söymək, davakar olma vs. – diqqət yetirmək çox vacibdir. Amma bu davranışlara (mən bunlara ümumiyyətlə həll edilməmiş problemlər deyirəm) səbəb olan problemlərə yönəltmək ümumiyyətlə çox daha məhsuldar bir nəticə verir. Bu problemlər nələr ola bilər? Məsələn, müəyyən bir sinif yoldaşıyla tənəffüsdə dolanma mövzusunda çətinlik yaşamaq, nahar üçün vaxt gözləmə çətinliyi yaşamaq, müəyyən bir akademik işdə çətinlik yaşamaq. Diqqətdəki dəyişmə, yetkinin rolunu davranış dəyişdirici problem həll ediciyə çevirməyi təmin edər.
Sinif müəllimlərinin, rəhbərlik məsləhətçiləri və məktəb rəhbərlərinin bir təhsil ili ərzində bir şagirdin yalnız davranışlarına diqqət yetirməsi heç də az rast gəlinən bir vəziyyət deyil. Bu müəllimlər, valideynlər və şagirdlər üçün narahat edicidir və zamanla uşaqların ümidsiz, yadlaşma və məhrum buraxılmış hiss etmələrinə səbəb olur. Əsas olan, əskik bacarıqları və həll edilməmiş problemləri müəyyən etməkdir.
Problemləri tək tərəfli olaraq həll etmək yerinə əməkdaşlıq içində həll edin.
Yetkinlər problem həll edici rejiminə keçəndə belə bir şagirdə təlqin edə biləcəkləri tək tərəfli həllər inkişaf etdirərlər. Bu həllər də ümumiyyətlə həlldən faydalanması hədəflənən əsas şəxsin, yəni şagirdin heç məlumatına, ya da marağına dayanmaz. Yetkinlərin bir şagirdin məcburedici davranışlarını mükəmməl bir şəkildə qavrayacaqlarına və təklif edəcək möhtəşəm həlləri olduğuna dair heç bir şübhə olmasa da, o şagirdi əməkdaşlıq edən bir ortaq olaraq görmək çox daha yaxşı bir həlldir. Məcburedici davranışlara səbəb olan problemlər haqqında həddindən artıq əhəmiyyətli məlumatlar təmin edə biləcək və bu problemlərin necə həll edilə biləcəyini dair (ümumiyyətlə çaşdırıcı) fikirləri olan əhəmiyyətli bir ortaqdır.
Eyni şey, valideynlər və müəllimlər arasındakı problemləri həll etmədə də istifadə edilə bilər. Ümumiyyətlə müəllimlər və idarəçilər problemləri həll edərlər və həm tələbələr, həm də valideyinlərin qərarlarına əməl etmələrini gözləyirlər. Bir dəfə daha söyləmək lazım olsa, yetkinlər üçün o şagirdin önünü həqiqətən tıxayan şeyin nə olduğu mövzusunda (şagirdin özündən gələn ciddi bir iştirakla) bir fikir birliyinə çatmaları və həllər üçün birlikdə işləri çox daha yaxşıdır. Problemləri bu şəkildə həll etmənin bir çox faydası vardır. Həm valideyinlərin, həm də pedaqoqların eyni uşağa təqdim edəcək özlərinə xas mütəxəssisliklərinin olması və həllər umulduğu qədər işə yaramadığında (bu həllər bir sıra səyi olduğu üçün) günahlandıracaq kimsənin olmaması bunlardan yalnız bəziləridir. Bu vaxt işə yaramayan həllər, məcburedici uşaqlarla baş etmənin cəzalandırıcı və tək tərəfli yollarından ibarət köhnə üsullara dönmə səbəbi olmamalıdır. Əksinə bunlar, problem həll etmə "masasına" geri dönüb əvvəlki həllin missiyasını səbəb yerinə gətirə bilmədiyini anladıqdan sonra daha inkişaf etmiş həllər tapma səbəbi olmalıdır.
Problemləri təcili olaraq həll etmək yerinə proaktiv bir şəkildə həll edin.
Məktəblərdəki müdaxilələrin bir çoxu hadisənin ən "isti" anında təcili olaraq olaraq reallaşar. Ancaq bu, problemləri həll etmə mövzusunda çox pis bir zamanlamadır və səbəb bir çox problemin həllsiz qaldığını şərhimizi təmin edər. Nəysə ki, məktəblər, "Əskik bacarıqları və həll edilməmiş problemləri dəyərləndirmə" üsulunu təkrarlanan olaraq istifadə etdiklərində, məcburedici hadisələr olduqca nəzərdə tutulurlar. "Səhnə", problemləri həll etmə mövzusunda əməkdaşlıq etmək və fəal olmaq üçün nəzərdə tutulub. Bir çox məktəbdə, riskli şagirdlərin problemləri həll etmək üçün lazım olan zamanın onsuz da məşğul olan proqramlardan alınması lazım olduğu kimi bir həqiqətdir. Ancaq pedaqoqlar şagirdləri əməkdaşlıq içində və fəal olaraq problemləri həll etməyə başladıqlarında zamanla əlaqədar problemlər də sona çatar. Çünki bu proqram bir müddət tətbiq olunduqdan sonra zaman içində problemləri əməkdaşlıq edərək və fəal olaraq həll etmənin əslində vaxta qənaət etməyi təmin etdiyi aydın olar.