Hirs böhranlarına meylli ya da depresif uşaq, ya da yeniyetmələr artıq narahat edici bir şəkildə çoxalmağa başladı. Xroniki bir şəkildə əsəbi olan uşaq ümumiyyətlə anormal bir şəkildə xəbərdar edilməyə həddindən artıq hazırdır. Bu uşaqlar ümumiyyətlə davamlı ekran başında və yorğundurlar. Yəni rahatsız olmuş və bitkin bir vəziyyətdədirlər. Çünki xroniki bir şəkildə yüksək xəbərdar edilmə səviyyələri, yaddaşı və əlaqə qurma qabiliyyətini təsir və bu uşaqlar akademik və ictimai olaraq nə edəcəyini bilməməyə daha uyğun olarlar.
Bir nöqtədən sonra bu simptomlar görüldüyü bir uşağa depressiya, bipolar pozuqluq ya da DƏHP kimi bir zehni sağlamlığa istiqamətli bir diaqnoz qoyula bilir və müalicə, ya da dərman kimi müalicə üsulları təklif edilə bilər. Ancaq bu müalicələr ümumiyyətlə çox işə yaramaz və aşağı doğru bir gediş davam edər.
Bəs, əslində nə olur?
Həm valideynlər, həm də həkimlər "səhv qapını döyür" ola bilərlər. Yəni kitabına uyğun kimi görünən bir zehni pozuqluğu müalicə etməyə çalışarkən, bu simptomların ən məşhur ekoloji səbəblərini görmə və dövrə xarici buraxma mövzusunda müvəffəqiyyətsiz ola bilərlər: Elektron alətlərin gündəlik istifadəsi.
Bir həkim olaraq hər səfərində fərq etdiyim bir şey var: "Doğru" bir diaqnozu olsun, ya da olmasın, indiki vaxtda emosional nizamsızlığı yaşayan bir uşağı müvəffəqiyyətli bir şəkildə müalicə etmək üçün hər cür elektronik cihaz istifadəsini bir neçə həftə boyunca nizamlı bir şəkildə aradan qaldırmaq lazımdır. Buna bir növ "elektron cihaz orucu" deyə bilərik. Məqsəd sinir sisteminin öz-özünü yenidən nizamlanmasına icazə verməkdir.
Müdaxilə doğru bir şəkildə edilsə bu, daha dərin bir yuxu, daha işıqlıq və düz bir emosional, daha yaxşı bir fokuslanma təmin edə bildiyi kimi fiziki fəaliyyətdə artım da təmin edə bilər. Stresə qatlanabilmə bacarığı inkişaf edər və beləcə "böhranların" sıxlığı azalır və şiddəti düşər. Uşaq köhnədən kef aldığı şeylərdən təkrar kef almağa başlayır, təbiətə daha çox çıxmaq istər, xəyal gücünə söykənən və yaradıcı oyunlara geri dönər. Yetkinlərdə və gənc yetkinlərdə isə öz-yönümlü davranışlarda artım görünür. Bu, qeydsizliyi və ümidsizliyin tamamilə əksidir.
Bütün bunlar çox gözəldir.
Eyni zamanda "elektron oruc", dərman ehtiyacını da azaldar ya da tamamilə aradan qaldırarkən, digər müalicələri də daha təsirli bir hala gətirər. Daha yaxşı yuxu, daha çox məşq və başqaları daha çox üz-üzə qarşılıqlı müalicənin faydalarını artırır. Bu da yuxarı doğru bir gedişi başladar. "Elektron orucdan " sonra beyin özünü yenidən redaktə etdikdən sonra valideynlər, simptomlar geri gəlməsinə icazə vermədən uşaqlarının nə qədər elektron cihaz istifadə biləcəkləriniedə diqqətli bir şəkildə müəyyənləşdirə bilərlər.
Elektron cihazlara məhdudiyyət gətirmək hər problemi həll edə bilməz əlbəttə, ancaq uşaq ciddi bir "tıxanma" yaşadıqlarında gördükləri müalicələrdə ümumiyyətlə yoxdur, qalan hissələrdən biridir ekran zamanı məhdudlaşdırması.
Yaxşı, elektron cihaz istifadəsinə müdaxilə etmək niyə bu qədər təsirlidir? Çünki qadağan olunmuş istifadə, gündəlik ekran istifadəsinin səbəb olduğu fizioloji pozuqluğun böyük bir qisimini tərsinə çevirər.
Uşaqların beyinləri, elektronik cihazlara qarşı çoxumuzun fərqinə belə çata bilməyəcəyi qədər həssasdır. Hətta məşhur inancın tərsinə, həssas və hələ inkişaf etməkdə olan bir beynin "relsdən çıxması" üçün o qədər də çox elektron lazım deyil. Ayrıca çox valideynlər səhv bir şəkildə interaktiv ekran zamanının - internet və ya ictimai media istifadəsi, mesajlaşma, e-mail yazmaq və oyun oynama - zərərli olmadığına inanır. Xüsusilə də televiziya izləmək kimi passiv ekran zamanıyla müqayisə edincə. İşin əsli, interaktiv ekran zamanı, yuxu, emosional və idrak problemlərə səbəb olmağa daha çox səbəb olur, çünki daha çox həddindən artıq xəbərdar edilməyə səbəb olur.
Elektron cihazların emosional pozuqluğuna səbəb olması meylini açıqlayan altı psixoloji mexanizm:
1. Ekran zamanı yuxunu və bədən saatını pozar.
Ekrandan gələn işıq, gündüzə bənzədiyi üçün qaranlıqda ifraz olunan bir yuxu siqnalı olan melatonin hormonunu təzyiqləyir. Yalnız bir neçə dəqiqəlik ekran xəbərdarlığı belə melatonin ifrazını bir neçə saat təxirə sala bilər və bədən saatının sinxronizasiyasını pozar. Bədən saatı bir dəfə pozulsa, hormon balanssızlığı, ya da beyin iltihabı kimi hər cür zərərli başqa reaksiyalar da meydana gələr. Ayrıca həddindən artıq xəbərdar edilmə dərin yuxuya icazə verməz. Halbuki dərin yuxu bizi yaxşılaşdıran şeydir.
2. Ekran zamanı beynin mükafat sistemini laqeydləşdirər.
Uşaqların çoxu elektron cihazlara sanki qapılmış vəziyyətdədir. İşin əsli, oyun oynamaq o qədər çox dopamin - "özünü yaxşı hiss etmə" hormonu - ifraz edir ki, beyin görüntüləmələrində bu kokain istifadəsi ilə eyni görünür. Ancaq beynin mükafat "yolları" həddindən artıq çox istifadə edildikdə , getdikcə daha az həssas olurlar. Bu dəfə kefli yaşamağa davamlı daha çox xəbərdar edilmə ehtiyacı çıxar. Bu vaxt dopamin də diqqət və motivasiya üçün çox əhəmiyyətlidir. Buna görə dopamin həssasiyətindəki çox kiçik dəyişikliklər belə bir uşağın özünü nə qədər yaxşı hiss etdiyi üzərində ziyana gətirib çıxarar.
3. Ekran zamanı gecə "işığı" istehsal edir.
Bir çox araşdırmada, elektron cihazlardan gələn gecə işığı, depressiya və hətta intihar riski ilə əlaqələndirilmişdir. Heyvanlar üzərində edilən araşdırmalar, yuxu əsnasında, ya da yuxudan əvvəl ekran işığına məruz qalmanın, heyvan ekrana baxmasa belə depressiyaya səbəb olduğunu ortaya çıxardı. Bəzən valideynlər bir uşağın yataq otağında elektron cihaz istifadəsini məhdudlaşdırmağa qarşı istəksiz olarlar, çünki uşaqlarının bir növ ümidsizlik vəziyyəti düşəcəklərini narahatlıq edərlər. Halbuki gecə işığını aradan qaldırmaq uşaqları qoruyar.
4. Ekran zamanı stress reaksiyaları baş verər.
Həm kəskin stress həm də xroniki stress, beyin kimyasında və əsəbi artıra biləcək hormonlarda dəyişməyə səbəb olur. Xroniki stress hormonu olan kortizol, depressiyanın həm bir səbəbi, həm də bir təsiri kimidir. Bu şəkildə bir sonsuz dövr yaradar. Buna əlavə olaraq həm həddindən artıq xəbərdar edilmə, həm də asılılıq, beynin ön lobunu təzyiqlər. Bura emosional tənzimləməsinin iştirak etdiyi bölgədir.
5. Ekran zamanı hissiyat sistemə həddindən artıq yük mindirir, diqqəti bölər və zehni ehtiyatları istehlak edər.
Mütəxəssislər, partlamağa hazır və təcavüzkar davranışların arxasında ümumiyyətlə zəif fokuslanma olduğunu söyləyir. Diqqət zərər görsə, adamın daxili və xarici ətrafını anlama bacarığı də zərər görür. Vizual və idrak "girdi" ilə zehni enerjini istehlak edən ekran zamanı, aşağı ehtiyatlara səbəb olur. Tükənmiş ehtiyatları nizamlı olaraq "canlandırmanın" bir yolu da əsəbləşməkdi. Buna görə hirs böhranları əslində bir növ baş etmə mexanizminə çevrilir.
6. Ekran zamanı fiziki fəaliyyət səviyyələrini və "yaşıl zamanı" azaldar.
Araşdırmalar, açıq havada keçirilən zamanın, xüsusilə də təbiətlə qarşılıqlı keçmənin, diqqəti yeniləyib köhnə halına gətirdiyini, stressi və aqresiyanı azaltdığını göstərir.
Günümüz dünyasında elektron cihazları sərt bir şəkildə məhdudlaşdırmaq dəlicə bir şey kimi görülə bilər. Ancaq uşaq istədiklərində elektron cihazları ortada buraxaraq və bu cihazları ölçülü bir şəkildə istifadə edəcəklərinə ümid edərək onlara bir yaxşılıq etmirik. Bu təəssüf ki, işə yaramır. Əksinə, möhkəm bir elektron qısıtlamayla sinir sisteminin daha təbii bir vəziyyətə dönməsinə icazə verərək bir uşağın daha sakit, daha güclü və daha xoşbəxt olmasısı üçün ilk addımı atmış olarıq.