İlk inkişaf dövründə əsas məsələlərdən biri də, uşağa hisslərinə və hərəkətlərinə nəzarət etməyi öyrətməkdir. Yeni doğulmuş uşaq ağlamaq istəyəndə ağlayır, qışqırmaq istəyəndə isə qışqırır. Demək olar ki, bir neçə il davam edir. Məsələn: ayağına toxunan oyuncağa uşağın ilk reaksiyası, ona təpiklə vurmaqdır. Yoldaşları ilə “razılığa gələ” bilmirsə, tərəddüd etmədən yumruğundan istifadə edir. Ancaq 3 yaşından başlayaraq uşaq hisslərini və hərəkətlərini nəzarət altında saxlamağa başlayır.
Hər şeydən əvvəl onu deyək ki, uşaqdan qısa vaxtda hisslərinə və hərəkətlərinə nəzarət etməyi gözləmək doğru deyil. Analar bu məsələdə səbirli olsalar da, atalar haqqında eyni sözləri demək çətindir. Çünki analar vaxtlarının çox hissəsini uşaqları ilə birlikdə keçirdikləri üçün onlardan nə tələb edəcəklərini yaxşı bilirlər. Digər tərəfdən, uşağa hisslərinə və hərəkətlərinə nəzarət etməyi öyrədərkən valideynlər əsasən iki səhvə yol verirlər. Birinci tip valideynlər bu məsələdə çox passivdirlər. Buna görə də, belə ailədə böyüyən 2 yaşlı uşaqlar, 6 yaşlı uşaq arasında fərq olmur. Belə uşaqlar 6 yaşına çatanda da, hisslərini cilovlaya bilmir, yoldaşları ilə təpik və ya yumruqla danışır, oyuncaqlarını sındırırlar. İkinci tip valideynlər isə ( xüsusi ilə də, atalar) bunun əksini edirlər. Yəni, uşaqda qısa vaxtda nəzarət sistemini formalaşdırmağa çalışırlar. Ona görə də valideynlər belə səhvlərə yol verməmək üçün uşaqlarının inkişaf mərhələlərini və onlardan nə vaxt nə tələb etmək lazım olduğunu bilməlidirlər. Uşaqlarda nəzarət sistemini formalaşdırmaq üçün ən yaxşı dövr üç yaş dövrüdür. Çünki bu dövr uşağın daha sabit olduğu bir dövrdür.
Bu yaşda uşağın danışmağa başlaması da nəzarət sistemində ciddi rol oynaya bilər. Əgər uşaq qardaşına və ya bacısına “ mən səni sevirəm” deyirsə, onun bu sözünə göz yumun. Beləliklə, siz həm uşağın hisslərini ifadə etməsinə imkan verə, həm də qardaşına və ya bacısına qarşı “ güc tətbiq etməsinin” qarşısını ala bilərsiniz. Çünki hisslərini sözlə ifadə edə bilən uşaqlar “ hərəkətə keçməyə” ehtiyac hiss etmirlər. Bu məsələdə əsas amillərdən biri də, uşağınızı “ yaxşı başa düşməkdir” . Buna görə də əgər uşağınızı daha yaxşı başa düşmək istəyirsinizsə, onunla rollarınızı dəyişdirin və “ bu gün səninlə oyun oynayaq. Sən ata ol, mən uşaq”, - deyin. Təbii ki, bir “uşaq” kimi “ atanızın” dediklərinə əməl etməyi unutmayın. Bu oyun 15 dəqiqədən yarım saata qədər davam edə bilər. Bir şeyi də, unutmayın ki, ilk vaxtlar uşağınız sizinlə rahat davranmaqdan qorxa bilər. Ona görə də uşağınızı bu oyunun gələcəkdə “ qorxulu nəticələr” doğurmayacağına inanırmağa çalışın. Lazım gəlsə, oyunu bir neçə dəfə təkrarlayın. Uşaqda hisslərinə nəzarət sisteminin formalaşmasında bir amil də uşağın hisslərinin inkişafıdır. Uşağın hisslərinin inkişafı isə daha çox uşağın ümumi inkişafına bağlıdır. Belə ki, uşaq inkişafın bir mərhələsindən başqa mərhələsinə keçdikcə hadisələrə reaksiyasıda dəyişir. Məsələn: ilk aylarda yalnız səsi ayrıd edə bilən uşaq “ təcrübəsi artdıqca” səsdəki sevgini və nifrəti ayrıd edə bilir.
Əslində nifrətin uşaq inkişafında rolu böyükdür. Məsələn: əlindən oyuncağı alınan uşaq, təbii qışqırıb ağlamağa başlayır, bunun bir oyun olduğunu başa düşəndə isə gülür. İnkişaf davam etdikcə uşaq hisslərini ifadə etməyi də, gizlətməyi də öyrənir. Uşaq nifrətini gizlətməyi öyrəndiyi kimi, ifadə etməyi də öyrənməlidir. Təbii ki, bu müəyyən mərhələlərlə olmalıdır. Məsələn: siz məktəbəqədər yaşdakı uşağa “sən yox deməyin nə olduğunu bilirsən” deyə reaksiya göstərirsiniz. Halbuki, o uşağın “ yox” sözünün əhatə dairəsindən xəbərsiz olduğunu unudursunuz. Belə hallarda uşağınızın danışmağa başladığı ilk günləri xatırlayın və uşağınız danışmağa başlayanda iki-üç sözdən artıq cümlələr qura bilmədiyini unutmayın ...