Jurnalist, filoloq, “Serebryannıy dojd” (“Gümüş yağmur”) radiostansiyasında yayımlanan “Kamennıy qost” (“Daş qonaq”) ədəbiyyat verilişinin müəllifi və aparıcısı, müəllim Leonid Kleyn uşaqlarda mütaliə həvəsinin necə oyadılmalı olduğunu bilir.
Mütaliə alışqanlığı zadəganlıq kimi bir şeydir, o ya irsi, ya da şəxsi ola bilər. Doğrudur, şəxsi mütaliə zadəganlığı çox nadir rast olunan haldır.
1. Yaxşı müəllim axtarın
20 il məktəbdə dərs demiş bir şəxs kimi mən əminəm ki, şəxsi zadəganlıq yalnız yaxşı ədəbiyyat müəllimi olan yerdə mümkündür. Özü də bu, 5-ci sinifdən gec olmayaraq baş verməlidir. Uşaqlar olduqca erkən yaşlarda formalaşırlar.
2. Özünüz də kitab oxuyun
Tez-tez valideynlərdən belə şikayətlər eşidirəm ki, uşağa kitab oxumamış kompüterə yaxınlaşmağı da qadağan edirik, televizora da kod qoymuşuq, amma o oxumur ki, oxumur. Soruşuram: “Bəs siz özünüz çox mütaliə edirsiniz?” Cavab olaraq özlərinə haqq qazandırmağa çalışırlar ki, bəs, işimiz çoxdur…
Onda uşağa qarşı nə kimi narazılıqlar ola bilər ki? Hər şey ailədən gəlir. Mütaliə – bir növ genetik mədəni koddur. Məcburən siz heç kimə onu yeridə bilməzsiniz, yalnız öz şəxsi təcrübənizlə bölüşə bilərsiniz. Siz özünüz oxumağa başlasanız uşaq da mütləq mütaliə etməyə başlayacaq. Amma söhbət yalnız əsl ədəbiyyatdan gedir. “Ye, dua et, sev” kimi kitabçalar sayılmır.
3. “Köhnə” kitabları yeni yanaşma ilə oxuyun
Məsələn, ana belə hesab edir ki, onun yeddiyaşlı uşağı artıq Puşkin nağıllarını oxumaq üçün böyüyüb. Mən Puşkinin nağılları haqqında özümün “Kamennıy qost” verilişimdə danışarkən mənə belə esemeslər gəlir: “Leonid, maşından çıxmaq istəmirəm, verilişi sonunacan dinləmək istəyirəm!”
Puşkinin nağılları böyüklər üçündür. Bütün dahiyanə uşaq kitabları çox qabiliyyətli böyüklər tərəfindən yazılıblar. Və bu kitablarda çox əhəmiyyətli şeylərdən danışılır. “Meri Poppins” – valideynlərin öz uşaqlarına sərf etməyə vaxt tapmamaları haqqındadır. Uşaqlıq isə nə zamansa bitəcək. “Düyməcik” – mürəkkəb ailə münasibətlərinin güclü bədii pasyansıdır. “Vinni-Pux” – möhtəşəm xarakterlər yığnağıdır.
Biz böyüklərin şüurunda bir dənə də təhlükəli tələ var: “biz bunu məktəbdə keçmişik, bizə yeni nəsə verin”. Bu yaxınlarda mənim bir tanışım məndən xahiş etdi ki, oxumağa bir şey tövsiyə edim. Ona “Anna Karenina”nı təklif etdim. O isə mənə: “Eh, mən orda nə haqda danışıldığını bilirəm. Yeni bir şey istəyirəm” — deyə cavab verdi. Onda belə bir sual yaranır ki, biz mütaliədən nə istəyirik – mürəkkəb yollarla bizim estetik və ekzistensial təcrübəmizə keçəcək estetik həzz, yoxsa əkşn?
4. Ən tozlu klassikada da aktuallıq axtarıb tapın
Bu çox vacibdir ki, hər bir hekayə qanımıza və sümüyümüzə işləsin. Sizi əmin edirəm ki, adi məktəb proqramı belə onun haqqında düzgün söhbət aparılarsa uşaq üçün məhz aktual olacaqdır. Onun həyatı, onun narahatlıqları, zəmanə və ictimai quruluş, mahiyyət etibarilə dəyişməyən şeylər haqqında – “Yevgeniy Onegin” də, “Zəmanəmizin qəhrəmanı” da, “Ölü canlar” da bu haqdadır.
Sadəcə bizim gözlərimiz pərdələnib, şüurumuz məktəb proqramında olan ştamplarla doludur. Heç olmazsa bunları aşmaq üçün mən bu yaxınlarda böyüklər üçün nəzərdə tutulmuş mühazirələr kursu oxumağa başlamışam. Bir növ “Kamennıy qost”, amma oflaynda.
5. Müzakirə edin
Ümumiyyətlə, əgər siz həqiqətən də uşağınız mütaliə yolunun tutmağını istəyirsinizsə onunla oxuduğu şeylər haqqında danışmaq lazımdır. Həmçinin də keyfiyyətli filmlərə baxıb onları da müzakirə etmək, yanından piyada və ya nəqliyyatla keçdiyiniz bütün mədəni obyekt və abidələr haqqında da danışmaq gərəkdir. Bu çətin deyil, sadəcə onlara diqqət etmək lazımdır.
6. Ucadan oxuyunHəqiqi klassik ədəbiyyatı ucadan oxumaq və uşaqla bir yerdə ondan həzz almaq lazımdır, bu zəruridir. Audiokitabları çox tövsiyə edirəm – uşağın nəyisə başa düşməyəcəyindən qorxmayın.
7. Şəxsən oxuyun
Kitab oxumağı uşağınızın dayəsinə buraxmayın. Siz uşağınıza kitab oxuyarkən ona gözəl şeylər aşılayırsınız. Və gözəl şeylərin bu cür – şəxsi ötürülməsi sizi gələcəkdə bir-birinizə ömür boyu sıx bağlayacaq bir teldir.
8. Heç vaxt qısaldılmış nəşrlər oxumayın
Bu, üçtəkərli avtomobil almağa bənzəyir. Mətndən, süjetdən məlumat almaq mümkün olsa da heç bir həzz əldə edilmir.
9. Say dalınca qaçmayın
Bu baxımdan bizim məktəb proqramımız dəhşətlidir. Biz məktəb illərində çox oxuyuruq – amma nə haqda oxuduğumuzu başa düşmürük. Məsələn, mən dərs dediyim beynəlxalq bakalavriat proqramında iki ilə nəzərdə tutulmuş ədəbiyyat kursu cəmi 15 əsərdən ibarətdir.
10. Yazmağa cəhd edin
Vaxtilə mən özüm Lenin dağlarındakı Pionerlər sarayında bədii dərnəkdə iştirak etmişəm. Bizim çox gözəl şüarımız var idi: “Kiçik yazıçıdan böyük oxucuya”. İnsanlar yazmağı bacarmalıdırlar. Məktublar, esselər, hekayələr. Uşaqlarla bu oyunu oynamaq olar. Nağıllar uydurmaq, onları yazmaq. Sonra isə sənin nağılının Andersenin nağılından nə ilə fərqləndiyini müzakirə etmək olar.
Ardı var
Könül Təhmazova