Oxumanın neyrobiologiyasına rəğmən təcrübələrin sıxlaşdığı mövzulardan biri də, oxuma fəaliyyətinin beyinin fiziologiyası üzərində təsirlidir. Oxuyan-oxumayan ya da az oxuyan –çox oxuyan insanların beyin quruluşları və zehni tutumu arasında bir fərqlilik olub –olmadığı, bu mənada araşdırılan mövzular arasındadır. Pittsburdakı Karnegi Mellon Universiteti koqnitiv beyin görüntüləmə mərkəzi təcrübəçilərindən Marcel Just və Timothy Keller, 8-12 yaşları arasında uşaqlarda oxumanın beyin üzərindəki təsirlərini təcrübədən keçirdi. Bir qrup, oxuma problemi olan uşaqlardan təşkil olunmuşdur. Nəzarət qrupunda isə normal səviyyədə oxuya bilən uşaqlar yer alırdı. Təcrübəçilər xüsusu bir maqnetik rezonana görüntüləmə metodundan istifadə edərək bu uşaqların beyinlərini incələdi. Bu metodla uşaqların beyinlərindəki “ ağ maddə” adını verdiyimiz, bir mənada şəhərlərarası yollar kimi beynin dəyişik bölgələri arasında məlumat axışını təmin edən bölgələrə baxdılar. Təcrübə, oxuması zəif olan uşaqların beyinlərinin ağ maddəsinin quruluş keyfiyyətinin, normal oxuyan uşaqlarınkına müqayisədə daha az olduğunu aşkar etdi.
Just və Keller təcrübənin davamında, oxuması zəif olan uşaqlara bir sonrakı dərs ilində 100 saatlıq xüsusi bir proqram tərtib etdi. Bu proqramda şagirdlər bəlli sözlər və cümlələri dəfələrlə təkrar edib oxumalarını yüksəltdi. Proqram bitdikdə uşaqların beyin görüntüləri yenidən çəkildi, sadəcə oxuma bacarıqalrının deyil, toxmalarının da dəyişdiyini aşkarladılar. Proqram, bu uşaqların beyinlərinin ağ maddəsində yaxşılaşmaya səbəb olmuşdu, meydana çıxan dəyişiklik vacib səviyyədəidi. Daha da vacibi yaxşılaşma miqdarı ilə oxumadakı irəliləmə arasında birə-bir əlaqənin olmasıydı. Beyinlərində daha çox yaxşılaşma olan uşaqların, oxumalarında da daha yaxşılaşma müşahidə edilmişdir. Beləliklə oxumanın beyindəki sadəcə boz maddəyə deyil, sinirlər arası əlaqələr olan ağ maddəyə də təsir etdiyi ortaya çıxdı. Yəni, oxuma, beyində quruluş dəyişiklərinə səbəb olmuşdur. (Karaçay 2011) Eyni təcrübəyə əsaslanaraq, oxuma bacarığının nəticəsi olaraq uşağın zehni olaraq inkişaf etdiyi, özünü tanıma və özünə nəzarət etmə kimi yüksək səviyyəli zehni fəaliyyətlərin artdığı qeyd edilir.
Oxuma beyni müsbət dəyişdirir Oxumanı çox yüksək səviyyədə bir öyrənmə fəaliyyəti olaraq qeyd edən Kerr və dostlarının (2004), “Oxuma təşkilinin oxuma məhsuldarlığı və beyin funksiyası üzərinə təsirləri” başlıqlı təcrübələrində, oxumanın qısa və uzun müddətli təsirlərini açıqlayarkən, söz oxuma ilə xəbər yaratma arasında beyində görülən funksional anatomik fərqliliklərin yeni bir baxış açısı inkişaf etdirəbiləcəyindən bəhs edirlər. Yenə, Shaywitz və yoldaşları (2002) reallaşdırdığı bir başqa təcrübədə, oxuma bacarığı ilə beynin sol occipitotemporal bölgəsindəki fəaliyyət arasında müsbət bir bağın olduğu aşkarlandı. Bu mövzuda başqa bir təcrübə isə Dembt, Boyton və Heegere (1997) aiddir. Onlar apardıqları təcrübədə oxuma nisbətindəki şəxsi fərqlilikləri ilə beyin fəaliyyəti arasında mənalı səviyyədə əlaqə tapdı. Koqnitiv müddətin oxuma fəaliyyətilə əlaqəli olduğu, xüsusilə diqqət cəlb edən beyni mexanizmalardakı pozulmaların oxuma çətinliyində əsas səbəb olaraq rol oynadığı aşkarlandı. (Shayvitz 2008) Oxuma çətinliyinin neyrobiolojik səbəbləri üzərində aparılan bir başqa təcrübədə də oxşar nəticələr əldə edildi. Steinə (2002) görə, ozuma-yazma ilə əlaqəli problemlər, yaxşı və pis oxuyucuların beyinləri arasındakı sensor proses müddətində görülən ciddi ölçülərdəki fərqliliklərdən qaynaqlanır.
Təcrübədə, zəif oxuyucularla yaxşı oxuyucular arasında sensor, koqnitiv yönlərdən vahid xususiyyətli fərqliliklər olduğu qeyd edildi. Oxuma mədəniyyəti, “ fərdin oxuma fəaliyyəti ilə münasibətinin səviyəsi və xususiyyəti” mənasına gəlir. Son illərdə təcrübələr ilə meydana gələn və “ güclü oxuma mədəniyyətinin beyində müsbət quruluş dəyişiklərinə səbəb olduğu” nəticəsi həm fərdi həm də cəmiyyət səviyyəsində diqqətə alınması lazımdır. Beyinlərimizdəki “ ağ maddəni” oxuma yolu ilə artırmaq, yaşadığımız qaralıqları azaldacaqdır!
Tərcümə: Aidə Mahmudova