Yadlaşma – kapitalizm şəraitində bu hər bir insanın taleyidir.
Yadlaşma altında mən belə bir həyat təcrübəsi başa düşürəm ki, bu zaman insan özü–özünə yad olur. O, sankı özündən “aralanır”, özündən uzaqlaşır. O artıq öz dünyasının mərkəzi, öz faəliyyətinin ağası deyil; əksinə – bu fəaliyyət və onların nəticələri onu tabe edir, o, bu hərəkətlərə boyun əyir və bəzən isə onları sitayiş obyektinə çevirir.
Müasir cəmiyyətdə yadlaşma demək olar ki, hər şeyi əhatə edir. O, insanın öz əməyinə, istifadə etdiyi əşyalara olan münasibətinə keçir, dövləti, onu əhatə edən insanları, hətta insanın özünü də ehtiva edir. Müasir insan öz əlləri ilə bu günə kimi görülməmiş əşyalar dünyası yaratmışdır. Yaratdığı texnikanın mexanizmini idarə etmək üçün o, qəliz sosial mexanizm qurmuşdur. Amma belə alınmışdır ki, onun yaratdığı indi ondan yüksəkdə durur və onu əzir. O, özünü yaratdığı qolemin yaradıcısı və hakimi deyil, qulluqçusu kimi hiss edir. Və onun yaratdığı qüvvələr nə qədər əzəmətli və güclüdürsə, o da özünü o qədər zəif məxluq hiss edir. Onun yaratdığı əşyalarda təmsil olunmuş, lakin artıq ona yad olan qüvvələr insana qarşı durur. O, öz yaratdığının hakimiyyəti altına düşmüşdür və artıq özü üzərində hakim deyil. O, özünə kumir – qızıl buzov yaratmışdır və deyir: “Sizi Misirdən çıxaran allahlarınız bunlardır”….
Bəs adi işçinin taleyi necə olur? Bu suala sənaye məsələləri ilə məşğul olan diqqətli və ağıllı müşahidəçi belə cavab verir: “Sənayedə işçi iqtisadi atoma çevrilir ki, o özü kimi atom idarəetmənin çaldığı hava ilə oynayır. Bu sənin yerindir; sən bu cür oturacaqsan; sənin əllərin x düym qədər y radiusunda hərəkət edəcək; hərəkət müddəti – bir neçə saniyədir.”
Planlaşdırıcılar, xronometristlər, iqtisadçı – alimlər işçini sərbəst düşünmək və hərəkət etmək hüququndan məhrum etdikləri zamanda əmək daha çox yeknəsək və düşünülməmiş olur. İşçiyə həyatın özündə etiraz edirlər: istənilən təhlil, yaradıcılıq cəhdi, biliyə maraq, azad düşüncə hər üsulla uzaqlaşdırılır – bu zaman işçiyə ya qaçmaq, ya da mübarizə etmək qalır; onun taleyi – ya laqeydlik, ya da məhv etmə hissidir, “psixi deqradasiyadır” (C. Cillispay).
İstehsal rəhbərinin də aqibəti – yadlaşmadır. Doğrudur, o müəssisənin yalnız bir hissəsini deyil, bütününü idarə edir, amma o da eyni dərəcədə öz fəaliyyətinin bəhrələrindən məhrumdur, onları konkret və faydalı bir şey kimi hiss etmir. Onun vəzifəsi – başqaları tərəfindən qoyulmuş kapitalı mənfəətlə istifadə etməkdir. Rəhbər də işçi və digərləri kimi, simasız nəhənglərlə: nəhəng rəqabət aparan müəssisə ilə, nəhəng milli və beynəlxalq bazarla, cəlb edilməli və məharətlə yola gətirilməli olan nəhəng istehlakçı ilə, nəhəng – həmkarlar ittifaqı və nəhəng – hökumətlə əlaqəyə girir. Bu nəhənglər hamısı sanki özbaşına mövcuddurlar. Onlar rəhbərin fəaliyyətini qabaqcadan müəyyən edir, işçi və xidmətçilərin hərəkətlərini yönləndirir.
Rəhbər ilə bağlı məsələ bizi yadlaşma dünyasının ən vacib xüsusiyyətlərindən olan – bürokratizasiyaya gətirib çıxarır. Bürokratiya həm böyük biznesə, həm də dövlət qurumlarına rəhbərlik edir. Məmurlar – həm insanları, həm də əşyaları idarə etmək üzrə mütəxəssisdirlər. İdarə edilməli aparat o qədər nəhəng, beləliklə də o qədər simasızlaşdırılmışdır ki, bürokratiya xalqdan tamamilə uzaqlaşdırılmışdır. Xalq sadəcə idarəetmə obyektidir ki, bürokratlar onlara qarşı heç bir sevgi, nifrət hiss etmirlər, onlar xalqa qarşı tamamilə laqeyddirlər; məmur – rəhbərin peşəkar fəaliyyətində hisslərə yer yoxdur; insanlar onun üçün rəqəmlərdən və cansız əşyalardan başqa bir şey deyil. Bütün ictimai təşkilatın nəhəng miqyası və əmək bölgüsünün yüksək dərəcəsi ayrılıqda bir şəxsə bütövü dərk etməyə imkan vermir; bundan başqa bu şəxslər və qruplar arasında sənayedə öz-özünə birbaşa daxili əlaqə yaranmır, buna görə rəhbər – məmurlarsız keçinmək olmur: onlarsız bütün sistem dağılardı, çünki başqa heç kimə sistemin hərəkətverici qüvvələri məlum deyil. Məmurlar onların hakimiyyəti zamanı məhv edilən kağız tonları qədər zəruri və qaçılmazdırlar. Hər birimiz tam gücsüzlük hissi ilə bürokratların qaçılmaz başçılığını dərk edirik, buna görə də onlara az qala ilahi haqq verirlər. İnsanlar hiss edirlər ki, məmurlar olmasa, hər şer dağılar və biz acından ölərdik. Orta əsrlərdə süzeren (feodalizm dövründə: öz vassallarının hökmdarı olan böyük feodal) allah tərəfindən müəyyən olunmuş nizamın daşıyıcısı sayılırdı; müasir kapitalizm şəraitində məmur demək olar ki, eynilə müqəddəs sayılır, axı onsuz bütünlüklə cəmiyyət mövcud ola bilməz.
Yadlaşma yalnız istehsal sferasında deyil, həm də istehlak sferasında hökm sürür. Pulun əldə etmə və istehlak prosesindəki yadlaşdırıcı rolu hələ Marks tərəfindən mükəmməl təsvir edilmişdir… Biz əldə ediləni necə istifadə edirik? Mən ondan yola çıxıram ki, istehsal elə bir müəyyən insan fəaliyyətidir ki, burada bizim hisslərimiz, sırf fiziki tələbatlarımız və estetik zövqlərimiz iştirak edir, yəni bu zaman biz duyan, hiss edən və düşünən varlıqlar kimi çıxış edirik; başqa sözlə, istehlak dərk edilmiş, məhsuldar, insani olmalıdır. Amma bizim mədəniyyətimiz bundan çox uzaqdır. Bizim üçün istehlak – ilk növbədə, süni yaradılmış, bizim həqiqi, real “mən” imizdən uzaq şıltaqlıqların ödənilməsidir.
Biz dadsız, azqidalı çörəyi ona görə yeyirik ki, o, bizim zənginlik və mövqe haqqındakı arzularımızı ödəyir – axı o, ağ və tazədir. Əslində isə biz çeynədiyimiz yeməkdən uzaq olan təxəyyül oyunu ilə qidalanırıq. Bizim damağımız, bədənimiz istehlak prosesindən çıxarılıblar, halbuki onlar bu prosesin əsas iştirakçıları olmalıdırlar. Biz sadəcə yarlıkları içirik. Coca-cola şüşəsinin qapağını açarkən biz yaraşıqlı bir cütlüyün həmin içkini içdiyi reklam plakatından zövq alırıq; biz “Dayan və sərinlən” şüarından zövq alırıq, biz böyük amerikan ənənəsinə riayət edirik və hər şeydən az öz susuzluğumuzu yatırırıq.
İlk əvvəl fərz edilirdi ki, insanlar daha çox və daha yaxşı keyfiyyətli məhsullar istehlak edərsə, o daha xoşbəxt, həyatdan daha məmnun olacaq. İstehlakın müəyyən məqsədi var idi – həzz. İndi isə o özü məqsədə çevrilmişdir.
Alış və istehlak prosesi məcburi, irrasional olmuşdur – o sadəcə məqsəddir və alınmış əmtəədən fayda və ya həzz almaq ilə əlaqəsini itirmişdir. Ən dəbdəbəli bəzək-düzəyi, ən son modeli almaq – hər bir insanın arzularının son həddi budur; bunun qarşısında hər şey, hətta alış – verişin özündən əldə edilən sevinc hissi də geri çəkilir.
İstehlak sferasındakı yadlaşma yalnız bizim aldığımız və istifadə etdiyimiz əmtəələri əhatə etmir; o daha genişdir və bizim asudə vaxtımızı da əhatə edir. Başqa cür necə ola bilər ki? Əgər iş prosesində insan öz əlləri ilə gördüyü işdən uzaqlaşdırılırsa, əgər insan əşyaları yalnız ona lazım olduğu üçün almırsa, o, öz asudə vaxtını necə dərk edilmiş və yaradıcı şəkildə keçirə bilər? O, idman oyunlarını, kinofilmləri, qəzetləri, jurnalları, kitabları, leksiyaları, təbiət rəsmlərini, digər insanlarla ünsiyyəti də alınmış əşyaları istehlak etdiyi kimi, laqeydliklə və uzaqlıqla “istehlak edir”. O, mövcud olmanın fəal iştirakçısı deyil, o, sadəcə mümkün olan hər şeyi əldə etmək – daha çox əyləncə, mədəniyyət və s. mənimsəmək istəyir.
İnsan yalnız öz əməyindən, əşyalardan və zövqdən deyil, həm də cəmiyyətə hərəkət verən və onun hər bir üzvünün taleyini müəyyən edən sosial qüvvələrdən də uzaqlaşdırılmışdır.
Biz bizi idarə edən qüvvələr qarşısında gücsüzük və bu özünün mənfi təsirini ən çox sosial fəlakətlər – müharibələr və iqtisadi böhranlar dövründə göstərir. Bu bəlalar daha çox təbii fəlakətə bənzəyirlər, halbuki bunu insan, dərk edilməmiş və məqsədsiz şəkildə də olsa, özü yaradır. Cəmiyyəti hərəkətə gətirən qüvvələrin simasızlığı və adsızlığı təbii olaraq kapitalist istehsal prosesinə məxsusdur.
Biz özümüz iqtisadi və ictimai institutları yaradırıq, amma eyni zamanda da hərarətlə və dərk edərək bunlara görə məsuliyyəti özümüzdən uzaqlaşdırırıq, ümidlə və təlaşla “gələcəyin” bizə nə gətirəcəyini gözləyirik. Bizi idarə edən qanunlarda bizim öz fəaliyyətimiz əks olunmuşdur, amma bu qanunlar bizdən daha yüksək, biz isə onların qulu olmuşuq. Nəhəng dövlət, mürəkkəb iqtisadi sistem artıq insanlara tabe olmur. Onların qarşısını almaq mümkün deyil və onların rəhbərləri atın üzərində çətinliklə dayanan atlılara oxşayırlar: o, yəhərin üstündə oturduğu üçün qürurludur, amma onu idarə etməyə qadir deyil.
Müasir insanın öz yoldaşları ilə münasibəti necədir? Bu münasibətlər iki abstraksiyanın, bir-birindən istifadə edən iki hərəkət edən maşının münasibətidir. Sahibkar işə götürdüyü işçiləri istifadə edir, tacirlər alıcıları istifadə edirlər. Bu günlərdə insan münasibətlərində çox nadir hallarda sevgi və nifrətə rast gəlmək olar. Yəqin ki, bunlarda daha çox zahiri mehribanlıq və daha zahiri olan nəzakətlilik üstünlük təşkil edir, amma bunların arxasında yadlaşma və laqeydlik gizlənir. Burada gizli şəkildə olan güvənsizlik də az deyil.
İnsanın insana qarşı bu cür yadlaşması hələ orta əsrlərdə və bütün kapitalizmdən qabaq olan sistemlərdə mövcud olan ümumi və ictimai əlaqələrin itirilməsinə gətirib çıxarır.
Bəs insan özünə necə yanaşır? O, özünü bazarda daha sərfəli satılmalı olan əmtəə kimi hiss edir. Və heç də hiss etmir ki, o, fəal xadim, insanlığın güc və qabiliyyətlərinin daşıyıcısıdır. O, öz bacarıqlarından uzaqlaşdırılmışdır. Onun məqsədi – özünü daha baha satmaqdır. Satılmaq üçün nəzərdə tutulmuş yadlaşmış insan əhəmiyyətli dərəcədə mənlik hissini itirir ki, bu hiss insanlığın erkən inkişaf mərhələlərindən ona məxsusdur. O, qaçılmaz olaraq öz “mən” hissini, özü haqqında yeganə və təkrarolunmazlıq hissini itirir. Əşyaların öz “mən”i yoxdur və əşyaya çevrilmiş insanın da “mən”i ola bilməz.
Yadlaşmanın müasir həyatdakı bir xüsusiyyətini – onun daha da artan solğunluğunu, insan mövcudluğunun mühüm tərəflərinə marağın azaldılmasını nəzərə almadan onun təbiətini dərk etmək mümkün olmaz. Söhbət ümumi bəşər problemlərindən gedir. İnsan gündəlik zəruri olan qida əldə etməlidir. Amma insan özünü o zaman təsdiq edə bilər ki, öz mövcudiyyəti əsaslarından ayrılmasın, sevgi və dostluğa sevinmək qabiliyyətini itirməsin, öz faciəvi yalnızlığını və mövcudluğun qısamüddətliliyini dərk etsin. Əgər o məişət problemlərində ilişib qalıbsa, əgər o yalnız öz yaratdığını, gündəlik həyatın süni qabığını görürsə, o zaman o özü və ətrafı ilə əlaqəni itirəcək və özünü və dünyanı başa düşməyəcək. Bütün zamanlarda bayağılıq və mövcudluğun gerçək əsaslarına qayıtmaq arasında bu ziddiyyət olmuşdur.
İncəsənət və dinin vəzifələrindən biri də bu susuzluğu yatırmağa kömək etmək idi, halbuki din özü də son nəticədə həmin bayağılığın bir formasına çevrildi.
Hətta ibtidai insan da öz alətləri və silahının adi praktiki təyinatı ilə kifayətlənməyib onları bəzəməyə, faydalılıqdan kənara çıxmağa çalışırdı. Bəs antik faciənin rolu nədən ibarət idi? Burada dramatik şəkildə insan mövcudiyyətinin əsas problemləri təqdim olunmuşdur; və tamaşaçı da (amma o sözün müasir mənasındakı tamaşaçı, yəni istehlakçı deyildi) tamaşaya qoşulur, gündəlik sferadan ümumi bəşər sahəsinə keçirdi, öz insani mahiyyətini hiss edir, öz mövcudluğu əsasları ilə təmasda olurdu. Bizim yunan faciəsini, orta əsr dini tamaşanı və ya hind rəqsini nəzərdə tutmağınızdan, söhbətin induist, yəhudi və ya xristian dini mərasimlərindən getməsindən asılı olmayaraq – biz həmişə fəlsəfə və teologiyanın dərk etməyə çalışdığı əbədi sualların obrazlarda əks etdirilməsi vasitəsilə insanlığın mövcudiyyətinin dramlaşdırılmasının müxtəlif formaları ilə təmasda oluruq.
Müasir həyatda insan mövcudluğun dramlaşdırılmasından nə qorunub saxlanmışdır? Demək olar ki, heç nə. İnsan demək olar ki, onun tərəfindən hazırlanmış əşyalar və düşünülmüş anlayışlar dünyasından kənara çıxmır; o həmişə bayağılığın çərçivələri daxilindədir. İndiki zamanda öz əhəmiyyətliliyinə görə dini mərasimlərə yaxınlaşan yeganə şey tamaşaçının idman yarışlarında iştirakıdır; ən azından burada insan mövcudluğun əsaslarından biri ilə qarşılaşır; insanlar mübarizə aparır və o, qaliblə sevinir, məğlub olmuşla məğlubiyyətin kədərini paylaşır. Amma əgər insan maraqlarının zənginliyi və müxtəlifliyi sadəcə azarkeş azartına qədər alçaldılıbsa, insan mövcudiyyəti nə qədər də primitiv və məhduddur.
Əgər böyük bir şəhərdə avtomobil qəzası və ya yanğın baş verirsə, ətrafda böyük izdiham yığılır. Milyonlarla insan az qala hər gün cinayət xronikası və detektiv romanları oxuyurlar. Hörmət və həyəcanla onlar iki əsas mövzunun – cinayət və ehtirasın hakim olduğu filmləri izləyirlər. Bu həvəs və maraq – yalnız pis zövqün, sensasiya arxasınca qaçmağın əlaməti deyil, mövcudluğun ən vacib təzahürlərinin – həyat və ölümün, cinayət və cəzanın, insanın təbiətlə mübarizəsinin dramatikləşdirilməsinə olan gizli ehtiyacdır. Amma yunan faciəsi bu məsələləri yüksək fəlsəfi və bədii səviyyədə həll edirdi, bizim müasir “dram” və “ayin” isə həddən artıq kobuddur və ruhun təmizlənməsinə xidmət etmir. Bütün bu idman yarışlarına, cinayət və sevgi ehtiraslarına olan maraq onu sübut edir ki, insan bayağılığın hüdudlarından kənara can atır, amma onun öz daxili tələbatlarını hansı üsullarla təmin etməsi bizim axtarışlarımızın və həllərimizin hədsiz miskinliyinə şəhadət verir.
XƏBƏR LENTİ
