Uşaqlara gözəl bir ad qoymaq, hər ana-ataya düşən əhəmiyyətli bir vəzifədir. Yaxşı uşağınıza necə bir ad qoyacaqsınız? Ya da qoyduğunuz adların nə mənaya gəldiyini bilirsinizmi? Adların gözəl bir məna daşıması şərtmi? Adlar insanlar üzərində necə bir təsir buraxar?
Biz, hər hansı bir şeyi bir-birindən ayırmaq, tanımaq və yaxud zehinə gətirmək üçün canlı-cansız hər şeyə bir ad qoyarıq. Bu şəkildə əşya və hadisələri həm tanımış həm də bir-birindən ayırmış olarıq. İlk insan Hz. Adəm və Həvva nümunəsində olduğu kimi insanlar, bir-birlərini tanımaq üçün də bir-birlərinə adlar qoymuşlar. Böyük/ər bir ömür boyu daşınan və insanla sanki inteqrasiya olunan ad, çox əhəmiyyətlidir. Həyatın hər sahəsində girən dinimizin bu sahəni boş buraxması əlbəttə düşünülə bilməz.
Allah Rəsulunun (sallallahu əleyhi və səlləm) tövsiyələri içərisində, uşağa mənası düz gözəl bir ad qoymaq ana-atanın ilk vəzifələrindən biridir. Peyğəmbər Əfəndimiz, 'Peyğəmbərlərin adları ilə adlanın. Ayrıca Allah nezdində adların ən sevimlisi Abdullah və Əbdürrəhmandır. Adların ən doğrusu Həris (qar/qazanc gətirən, axirəti qazanan) və Hümam (himmətli, azimli)dır. Ən çirkini də Hərb (döyüş, şiddət) və Mürre (xəsislik, acı/ağrılı) adlarıdır' buyuraraq uşaqlara ad vermənin əhəmiyyətini dilə gətirmişdir. Ayrıca 'Sizlər qiyamət günü adlarınızla və aa ***
Allah Rəsulu çirkin adları dəyişdirmişdir
Bu hədisdən aydın olduğuna görə Əfəndimizin uşaqlara gözəl adlar verilməsini tövsiyə etdiyi və çirkin adları isə istəmədiyi aydın olur.
Peyğəmbər Əfəndimizin, gözəl mənalı olan bəzi adları daha gözəliylə dəyişdirdiyi də olmuşdur. Məsələn Peyğəmbərimiz, 'yaxşı insan, qüsursuz kimsə, günahsız' mənasını verən Berre adını Zeynəbə çevirmişdir. Bu adı daşıyanın zehinində, özünü bəyənmə kimi bir məna meydana gələ bilər. Bu da adı daşıyan adamın xarakterini mənfi istiqamətdə təsir edə bilər.
***
Adın Quranda keçməsi şərtmi?
Xalqımız arasında uşaqlara qon/qoyulacaq adların mütləq Quran keçməsi kimi səhv bir inanış var. Yuxarıdakı hədislərdən də aydın olduğuna görə Əfəndimiz, gözəl və mənalı adlar qoymamızı tövsiyə edir. Bir adın gözəl olması üçün mütləq Qurani Kərimdə olması lazım deyil. Necə ki Quranda keçən hər adı, orada keçdiyi üçün uşağa ad olaraq qoymaq səhv olar. Çünki Quranda gözəl adların yanında şeytan, iblis, Haman, Əbu Leheb kimi adlar da vardır. Məsələn indiki vaxtda qız uşaqlarına məşhurca olaraq verilən 'aleyna' deyə bir ad var. Mənasına baxılmadan qulağa xoş gəlir, ayrıca Quranda da keçir deyə bu adı qız uşaqlarına verilir. Halbuki 'aleyna' sözü 'bizim üzərimizə' və ya 'bizim üzərimizə olsun' mənalarını verən bir ifadədir. 'Vema aleyna - bizim üzərimizə', 'illel'belağ- təbliğdən başqa bir vəzifə yoxdur' mənasına gələ bilən 'aleyna - bizim üzərimizəni, cümlə içindəki yerindən çəkib birinə ad olaraq verdiyinizdə, nə mənaya gəldiyini anlamaq çətinləşməkdədir. Bəlkə də Yasin Surəsində keçən 'aleynanı ad olaraq seçənlər, 'bu uşaq bizim üzərimizə Allahın bir lütfkarlığıdır' demək istəməkdələr.
İndi Quranda keçir deyə uşaqlara belə çox da bir məna ifadə etməyən adların verilməsi doğru olmasa gərək. Ona görə düşündüyümüz adı uşağımıza vermədən əvvəl bir bilənə məsləhətləşməkdə fayda var.
Bir də qızlarımıza verilən Kezban adı vardır ki, Kezbanı hamı/həmişə yalançı mənasına anlayanlar, Qurandakı Rəhman Surəsində keçən 'tükezziban' ilə qarışdırmışlar. Çoxu kəslər Farscadakı (ev xanımı) mənasını verən (Kedban)dan alınma Kezbanı, Ərəbcədəki 'yalanlayan' mənasını verən tükezzibandan alınma sanaraq bu addan hamı/həmişə ürkmüşlər. Halbuki bu adı istifadə etmədə bir üzrlü yoxdur.
***
Uşağın hər dövrdə daşıya biləcəyi bir ad olmalı
Üç il əvvəl bir universitetdə müəllimlər tərəfindən məktəbdəki şagirdlər üzərində edilən bir araşdırmaya görə həm kişilərin həm də qızların 'Zeynəb' adını çox bəyəndikləri təyin olunmuşdu. Şagirdlərin bir qisiminin adlarının mənalarını bilmədikləri, adlarından narahat olduqları da bu araşdırma nəticəsində ortaya çıxmışdı. Türkiyədə ad qoyma ənənəsində, 'heyvan adları, ölkə və şəhər adları, çay, göl, dəniz, dağ adları, qövm adları, bitki və çiçək adları, ləl-cəvahirat və dəniz adları, dini mənası olan adlar, gözəl mənalı sözlər, güclü və qüvvətli mənasını verən sözlər, din böyüyü adları, mələk adları, dövlət böyüyü adları, zaman və təbiət hadisələri bildirən adlar, tarixi komandir və rütbə adları, artist adları, idmançı adları ilə dilək və gözəl duyğular dilə gətirən adlar' əhəmiyyətli rol oynayır.
Anketdə şagirdlər, uşaqlara ad qoyarkən diqqət yetirilməsi lazım olan xüsusları belə sıralayır: Mənası gözəl olmalı, lağ ediləcək xüsusiyyətdə və ləqəb taxmağa əlverişli olmamalı, sözün səsi qulağa xoş gəlməli, söylənişi asan olmalı, fərdin daşımaqdan narahatlıq olmayacagi adlar olmalı, siyasi çağırışım etməməli, uşağın cinsiyyətinə uyğun olmalı, uşağın hər dövründə daşıya biləcəyi bir ad olmalı, uşağın gəldiyi mədəniyyətlə əlaqəli olmalı, Qurani Kərimdə keçən bir ad olmalı, Uşağın sevə biləcəyi bir ad olmalı, dini inanclara uyğun olmalı, təzyiqiylə deyil, ana-atanın ortaq qərarıyla qoyulmalı, çox istifadə edilməyən ad olmamalı.
***
Yeni doğulan bir uşağa necə ad verilər?
Dinimizdə yeni doğulan bir uşağa aşağıda maddə maddə verəcəyimiz xüsusların tətbiq olunması müstəhəb olaraq görülmüşdür:
* Yeni doğulan uşağa süd vermədən əvvəl ağızına yumşadılmış xurma kimi şirin bir şeylər sürtülər.
* Uşağa dogulunca və ya doğulandan sonra yeddinci günü adı qoyular.
* Doğulduqdan sonra dərhal ölən uşağa da ad qoyular. Yuyunar cənazə namazı qılınar.
* Uşağın adını elmiylə amil, əhli saleh bir şəxsə qoydurmaq yaxşıdır. Əshab-ı kiram uşaqlarına adlarını Peyğəmbər Əfəndimizə verdirməyi seçmişlər.
* Uşaq ad qoyacaq adamın qucağına verilər. Adam dəstəmazlı bir şəkildə qibləyə dönər, əvvəl sağ qulağına azan, sol qulağına isə qamət oxucu və üç dəfə uşağın sağ və sol qulaqlarına adını təkrar edər.
* Uşağa ad qoyduqdan sonra xeyir-duada olmalıdır. Peyğəmbər Əfəndimiz: 'Ya Rəbbi bu uşağı xeyirli və salehlərdən et və onu gözəl bir şəkildə yetişməsini təmin et' deyə dua etmişdir.
* Vəziyyəti yaxşı olanlar üçün Allahın vermiş olduğu uşaq nemətinə qarşı bir şükr olaraq uşaqların doğumlarının yeddinci günündə qurban kəsmək sünnədir.
***
Adları pozaraq istifadə etmək doğru deyil
Bəzi adları qısaldacağıq deyə pozur və mənasız adlarla bir-birimizə səslənirik. Məsələn Abdullaha Apo, İbrahimə İbo, Zeynəbə Zeyno, Mustafaya Musti, Canana Cano kimi. Bu da əsasən doğru olmayan bir adlandırmadıyar. . Bu səbəblə uşaqlarımıza gözəl, sevimli və mənalı adlar qoyaraq onların insanlığa faydalı bir fərd olması üçün yetişdirməliyik.
Bizim adlarımız ilə Rəbbimizin adları arasında nə fərq var?
Rəbbimizin adları həyatı, kainatı və Quranı anlamamızda ən əhəmiyyətli açar anlayışlarımızdır. O adlar vəsiləsiylə tövhid xəzinələrinin qapılarını aça bilərik. Ayrıca, Allahın adları ilə sifətlərini bir-birinə qarışdırmamalıyıq.
Bizim adlarımızla Rəbbimizin adları arasında iki əhəmiyyətli fərq vardır. Əvvəlcə bizim adlarımızı ana-atamız, yaxınlarımız və ya elminə, mədəniyyətinə etimad etdiyimiz böyüklərimiz qoyar. Allaha isə kimsə ad verməmişdir.
İkincisi, insanlar hər vaxt adlarının ifadə etdiyi mənanı daşımağa bilərlər və ya o məna istiqamətində bir şəxsiyyətə sahib olmağa bilərlər. Bəzən adamın adıyla həyat tərzi tərs ola bilər. Bəzən də tam bərabər gəlir. Məsələn adamın adı Əlidir və həqiqətən yüksək bir yerdədir. Yenə məsələn Məhəmməd, göydə və yerdə mədhi səna edilən, mələklərin və insanların alqışladığı insan deməkdir. Əfəndimizin İncildə keçən adı isə Əhməddir. Həqiqətən Əfəndimiz Əhməddir. Bəzən də tam tərsi olar. Məsələn adamın adı Məhəmməddir amma zəhər yay bir insandır. Adamın adı Əlidir, amma elə bir çuxurdadır ki, quyular onun başında qübbə kimi qalar.
Biz, hər hansı bir şeyi bir-birindən ayırmaq, tanımaq və yaxud zehinə gətirmək üçün canlı-cansız hər şeyə bir ad qoyarıq. Bu şəkildə əşya və hadisələri həm tanımış həm də bir-birindən ayırmış olarıq. İlk insan Hz. Adəm və Həvva nümunəsində olduğu kimi insanlar, bir-birlərini tanımaq üçün də bir-birlərinə adlar qoymuşlar. Böyük/ər bir ömür boyu daşınan və insanla sanki inteqrasiya olunan ad, çox əhəmiyyətlidir. Həyatın hər sahəsində girən dinimizin bu sahəni boş buraxması əlbəttə düşünülə bilməz.
Allah Rəsulunun (sallallahu əleyhi və səlləm) tövsiyələri içərisində, uşağa mənası düz gözəl bir ad qoymaq ana-atanın ilk vəzifələrindən biridir. Peyğəmbər Əfəndimiz, 'Peyğəmbərlərin adları ilə adlanın. Ayrıca Allah nezdində adların ən sevimlisi Abdullah və Əbdürrəhmandır. Adların ən doğrusu Həris (qar/qazanc gətirən, axirəti qazanan) və Hümam (himmətli, azimli)dır. Ən çirkini də Hərb (döyüş, şiddət) və Mürre (xəsislik, acı/ağrılı) adlarıdır' buyuraraq uşaqlara ad vermənin əhəmiyyətini dilə gətirmişdir. Ayrıca 'Sizlər qiyamət günü adlarınızla və aa ***
Allah Rəsulu çirkin adları dəyişdirmişdir
Bu hədisdən aydın olduğuna görə Əfəndimizin uşaqlara gözəl adlar verilməsini tövsiyə etdiyi və çirkin adları isə istəmədiyi aydın olur.
Peyğəmbər Əfəndimizin, gözəl mənalı olan bəzi adları daha gözəliylə dəyişdirdiyi də olmuşdur. Məsələn Peyğəmbərimiz, 'yaxşı insan, qüsursuz kimsə, günahsız' mənasını verən Berre adını Zeynəbə çevirmişdir. Bu adı daşıyanın zehinində, özünü bəyənmə kimi bir məna meydana gələ bilər. Bu da adı daşıyan adamın xarakterini mənfi istiqamətdə təsir edə bilər.
***
Adın Quranda keçməsi şərtmi?
Xalqımız arasında uşaqlara qon/qoyulacaq adların mütləq Quran keçməsi kimi səhv bir inanış var. Yuxarıdakı hədislərdən də aydın olduğuna görə Əfəndimiz, gözəl və mənalı adlar qoymamızı tövsiyə edir. Bir adın gözəl olması üçün mütləq Qurani Kərimdə olması lazım deyil. Necə ki Quranda keçən hər adı, orada keçdiyi üçün uşağa ad olaraq qoymaq səhv olar. Çünki Quranda gözəl adların yanında şeytan, iblis, Haman, Əbu Leheb kimi adlar da vardır. Məsələn indiki vaxtda qız uşaqlarına məşhurca olaraq verilən 'aleyna' deyə bir ad var. Mənasına baxılmadan qulağa xoş gəlir, ayrıca Quranda da keçir deyə bu adı qız uşaqlarına verilir. Halbuki 'aleyna' sözü 'bizim üzərimizə' və ya 'bizim üzərimizə olsun' mənalarını verən bir ifadədir. 'Vema aleyna - bizim üzərimizə', 'illel'belağ- təbliğdən başqa bir vəzifə yoxdur' mənasına gələ bilən 'aleyna - bizim üzərimizəni, cümlə içindəki yerindən çəkib birinə ad olaraq verdiyinizdə, nə mənaya gəldiyini anlamaq çətinləşməkdədir. Bəlkə də Yasin Surəsində keçən 'aleynanı ad olaraq seçənlər, 'bu uşaq bizim üzərimizə Allahın bir lütfkarlığıdır' demək istəməkdələr.
İndi Quranda keçir deyə uşaqlara belə çox da bir məna ifadə etməyən adların verilməsi doğru olmasa gərək. Ona görə düşündüyümüz adı uşağımıza vermədən əvvəl bir bilənə məsləhətləşməkdə fayda var.
Bir də qızlarımıza verilən Kezban adı vardır ki, Kezbanı hamı/həmişə yalançı mənasına anlayanlar, Qurandakı Rəhman Surəsində keçən 'tükezziban' ilə qarışdırmışlar. Çoxu kəslər Farscadakı (ev xanımı) mənasını verən (Kedban)dan alınma Kezbanı, Ərəbcədəki 'yalanlayan' mənasını verən tükezzibandan alınma sanaraq bu addan hamı/həmişə ürkmüşlər. Halbuki bu adı istifadə etmədə bir üzrlü yoxdur.
***
Uşağın hər dövrdə daşıya biləcəyi bir ad olmalı
Üç il əvvəl bir universitetdə müəllimlər tərəfindən məktəbdəki şagirdlər üzərində edilən bir araşdırmaya görə həm kişilərin həm də qızların 'Zeynəb' adını çox bəyəndikləri təyin olunmuşdu. Şagirdlərin bir qisiminin adlarının mənalarını bilmədikləri, adlarından narahat olduqları da bu araşdırma nəticəsində ortaya çıxmışdı. Türkiyədə ad qoyma ənənəsində, 'heyvan adları, ölkə və şəhər adları, çay, göl, dəniz, dağ adları, qövm adları, bitki və çiçək adları, ləl-cəvahirat və dəniz adları, dini mənası olan adlar, gözəl mənalı sözlər, güclü və qüvvətli mənasını verən sözlər, din böyüyü adları, mələk adları, dövlət böyüyü adları, zaman və təbiət hadisələri bildirən adlar, tarixi komandir və rütbə adları, artist adları, idmançı adları ilə dilək və gözəl duyğular dilə gətirən adlar' əhəmiyyətli rol oynayır.
Anketdə şagirdlər, uşaqlara ad qoyarkən diqqət yetirilməsi lazım olan xüsusları belə sıralayır: Mənası gözəl olmalı, lağ ediləcək xüsusiyyətdə və ləqəb taxmağa əlverişli olmamalı, sözün səsi qulağa xoş gəlməli, söylənişi asan olmalı, fərdin daşımaqdan narahatlıq olmayacagi adlar olmalı, siyasi çağırışım etməməli, uşağın cinsiyyətinə uyğun olmalı, uşağın hər dövründə daşıya biləcəyi bir ad olmalı, uşağın gəldiyi mədəniyyətlə əlaqəli olmalı, Qurani Kərimdə keçən bir ad olmalı, Uşağın sevə biləcəyi bir ad olmalı, dini inanclara uyğun olmalı, təzyiqiylə deyil, ana-atanın ortaq qərarıyla qoyulmalı, çox istifadə edilməyən ad olmamalı.
***
Yeni doğulan bir uşağa necə ad verilər?
Dinimizdə yeni doğulan bir uşağa aşağıda maddə maddə verəcəyimiz xüsusların tətbiq olunması müstəhəb olaraq görülmüşdür:
* Yeni doğulan uşağa süd vermədən əvvəl ağızına yumşadılmış xurma kimi şirin bir şeylər sürtülər.
* Uşağa dogulunca və ya doğulandan sonra yeddinci günü adı qoyular.
* Doğulduqdan sonra dərhal ölən uşağa da ad qoyular. Yuyunar cənazə namazı qılınar.
* Uşağın adını elmiylə amil, əhli saleh bir şəxsə qoydurmaq yaxşıdır. Əshab-ı kiram uşaqlarına adlarını Peyğəmbər Əfəndimizə verdirməyi seçmişlər.
* Uşaq ad qoyacaq adamın qucağına verilər. Adam dəstəmazlı bir şəkildə qibləyə dönər, əvvəl sağ qulağına azan, sol qulağına isə qamət oxucu və üç dəfə uşağın sağ və sol qulaqlarına adını təkrar edər.
* Uşağa ad qoyduqdan sonra xeyir-duada olmalıdır. Peyğəmbər Əfəndimiz: 'Ya Rəbbi bu uşağı xeyirli və salehlərdən et və onu gözəl bir şəkildə yetişməsini təmin et' deyə dua etmişdir.
* Vəziyyəti yaxşı olanlar üçün Allahın vermiş olduğu uşaq nemətinə qarşı bir şükr olaraq uşaqların doğumlarının yeddinci günündə qurban kəsmək sünnədir.
***
Adları pozaraq istifadə etmək doğru deyil
Bəzi adları qısaldacağıq deyə pozur və mənasız adlarla bir-birimizə səslənirik. Məsələn Abdullaha Apo, İbrahimə İbo, Zeynəbə Zeyno, Mustafaya Musti, Canana Cano kimi. Bu da əsasən doğru olmayan bir adlandırmadıyar. . Bu səbəblə uşaqlarımıza gözəl, sevimli və mənalı adlar qoyaraq onların insanlığa faydalı bir fərd olması üçün yetişdirməliyik.
Bizim adlarımız ilə Rəbbimizin adları arasında nə fərq var?
Rəbbimizin adları həyatı, kainatı və Quranı anlamamızda ən əhəmiyyətli açar anlayışlarımızdır. O adlar vəsiləsiylə tövhid xəzinələrinin qapılarını aça bilərik. Ayrıca, Allahın adları ilə sifətlərini bir-birinə qarışdırmamalıyıq.
Bizim adlarımızla Rəbbimizin adları arasında iki əhəmiyyətli fərq vardır. Əvvəlcə bizim adlarımızı ana-atamız, yaxınlarımız və ya elminə, mədəniyyətinə etimad etdiyimiz böyüklərimiz qoyar. Allaha isə kimsə ad verməmişdir.
İkincisi, insanlar hər vaxt adlarının ifadə etdiyi mənanı daşımağa bilərlər və ya o məna istiqamətində bir şəxsiyyətə sahib olmağa bilərlər. Bəzən adamın adıyla həyat tərzi tərs ola bilər. Bəzən də tam bərabər gəlir. Məsələn adamın adı Əlidir və həqiqətən yüksək bir yerdədir. Yenə məsələn Məhəmməd, göydə və yerdə mədhi səna edilən, mələklərin və insanların alqışladığı insan deməkdir. Əfəndimizin İncildə keçən adı isə Əhməddir. Həqiqətən Əfəndimiz Əhməddir. Bəzən də tam tərsi olar. Məsələn adamın adı Məhəmməddir amma zəhər yay bir insandır. Adamın adı Əlidir, amma elə bir çuxurdadır ki, quyular onun başında qübbə kimi qalar.