Ədat sözlərin və cümlələrin təsir qüvvəsini artıran köməkçi nitq hissəsidir.
Məgər bunu sizə deməmişdik? cümləsində məgər ədatı bütövlükdə cismlərin təsir gücünü artırır. Sən ki belə deyildin.-cümləsində ki ədatı sən sözünün təsir gücünü artırır.
Ədatlar söz və ya cümlələrin mənasını qüvvətləndirməyə xidmət etdiyi üçün onları cümlədən çıxartsaq, mənada ciddi dəyişiklik baş verməz, həmin məna yalnız bir qədər zəifləyə bilər: Ən gözəl qız gəlsin.-Gözəl qız gəlsin.
Ədatların qrammatik mənası söz və cümlələrin təsir gücünü artırmağa xidmət etməsidir.
Ədatların mənaca növləri
Qüvvətləndirici ədatlar: ən, lap, daha, axı, hətta, artıq, -ca (-cə), da, də, ha, düz, bir, ki, necə, nə, belə, olduqca, hələ. Məsələn: Lap başımı itirmişəm. Artıq mən onunla razı deyiləm. Düz yanında dayandı.
Dəqiqləşdirici ədatlar: elə, məhz, əsl. Məsələn: Elə mən də bunu istəyirdim. Mənə məhz sən lazımsan.
Məhdudlaşdırıcı ədatlar: ancaq, tək, təkcə, bircə, yalnız, bir. Məsələn: Məsələdən yalnız mən xəbərdaram. Ancaq sən ona kömək edə bilərsən.
Sual ədatları: bəs, məgər, bəyəm, yəni, -mı (-mi, -mu, -mü), ki. Məsələn: Yəni sən heç onu düşünmürsən? Məgər belə də iş olar?
Əmr ədatları: di, qoy, bax, gəl, gör, görün, gəlin, gəlsənə, ha, -sana, -sənə, -sanız, -səniz. Məsələn: Almayın ha! Bax, gözləsin ha. Gəl belə edək. və s.
Arzu ədatları: kaş, gərək, kaş ki, təki, barı, bircə, bir. Məsələn: Kaş ki səni görəydim. Bircə yaz tez gəlsəydi.
Təsdiq və inkar ədatları: hə, yox, bəli, xeyr, heç, əsla. Məsələn: Hə, mən razıyam. Heç elə şey yoxdur. və s.
Qeyd: Ha ədatı felin əmr şəklinə aid sözlərdən sonra işlənərsə, əmr, qalan vəziyyətlərdə qüvvətləndirici ədat kimi çıxış edir. Məs: Getsin ha-əmr ədatı. Müəllimdir ha. Oxumalısan ha-qüvvətləndirici ədat.
- Ki ədatı cümlənin ortasında gəldikdə qüvvətləndirici: Sən ki belə deyildin; sual cümlələrində sonda gəldikdə sual ədatı olur: Bir yerə getməyəcəksən ki?
- Ki o zaman bağlayıcı olur ki, mürəkkəb cümlənin tərkib hissələri arasında işlənsin.
- Bəs sözü kifayət mənasında işləndikdə ədat olmur; məsələn: Bəs (kifayət) eləyincə oynadılar. Oxumağınız daha bəsdir (kifayətdir).
Ədatların digər nitq hissələrindən fərqləndirilməsi
Ədatların bəziləri başqa nitq hissələri ilə omonim və ya ortaq ola bilir. Belə hallarda bu və ya digər sözün hansı nitq hissəsinə aid olduğunu müəyyənləşdirmək üçün onun cümlədəki roluna, məna və vəzifələrinə fikir vermək lazımdır.
- Nə, ki, da, də, ancaq, hətta, yəni sözləri həm bağlayıcı, həm də ədat kimi işlənir. Məs: Həsən də gəlmişdi. Bəziləri, yəni məsələni bilməyənlər susurdular-bağlayıcı. Ağacları sula da. Yəni sən bunu bilmirsən?-ədat.
- -ca, tək sözləri qoşma və ədat kimi çıxış edir. Məs: Dəryaca ağlın olsa... Quştək uçurdu-qoşma. Bircə manat pulumuz vardı. Tək sən mənə kömək edə bilərsən.-ədat.
- Düz, əsl, tək, artıq sözləri sifət və ədat kimi işlənir. Məs: Düz yanımda dayandı. Əsl mən deyəndi. Artıq bu məsələ bizi çox narahat etmişdir.-ədat. Düz sözə nə deyə bilərik. Əsl müəllim vətənpərvər olmalıdır. Artıq kitabları aparın.-sifət
- Bir, çox sözləri say və ədat olur. Məs: Bir (say) uşaq anası. Bir (ədat) bu işə baxsaydı. Çox (say) insan bunu bilmir. Çox (ədat) da ki istəyir, götür apar.
- Necə, nə, elə, belə sözləri əvəzlik və ədat olur. Məs: Sən ona necə (əvəzlik) dedin? Necə (ədat) də gözəl oxuyur.
- Təkcə, yalnız, tək, artıq sözləri zərf və ədat kimi işlənir. Məs: Kəndə yalnız (zərf) gəlib. Qız tək (zərf) yaşayırdı. Yalnız (ədat) o bilir. Tək (ədat) sənə inanıram.
- Bax, gəl, gör, qoy, gəlsənə və s. sözlər fel və ədat olur. Məs: Qoy (ədat) sözünü desin. Gəl (ədat) birlikdə baxaq. Çantanı yerə qoy (fel). Evə tez gəl (fel).
- Bircə bütövlükdə məhdudlaşdırıcı ədatdırsa, onu təkcə sözü ilə əvəzləmək mümkün olur. Məs: Bircə (təkcə) sən mənə kömək edə bilərsən.
Bəzən bir sayına qüvvətləndirici -cə ədatı qoşulduqda onu iki sözü ilə əvəz etmək lazım gəlir, əgər bu mümkündürsə, o zaman bir say, -cə isə ədatdır. Bircə (ədat-təkcə) səni arzulayırdım. Bircə (say-ikicə) kitab aldım.
Bircə ədatı arzu ədatı kimi də işlənə bilər. Məs: Bircə o tez gəlsəydi.
Ədatların orfoqrafiyası
Sual bildirən -mı4, əmr bildirən -sana2, qüvvətləndirmə bildirən -ca ədatları şəkilçi formasına düşdüyü üçün sözlərə bitişik yazılır. Məs: Bunu dedinmi? Oxusana. Bircə sən çatışmırdın.
-mı4 sual ədatı -da, -də bağlayıcısından (və ya ədatından) sonra ayrı yazılır. Sən də mi bunu belə anlayırsan?