İşarə əvəzlikləri
Şəxsin, əşyanın adını əvəz etmədən onları işarə edən əvəzliklərə işarə əvəzlikləri deyilir.
İşarə əvəzlikləri əvəz etmək yox, işarə etmək məqsədi daşıyır. Əvəzliyin digər növləri başqa nitq hissələrini əvəz etdiyi halda işarə əvəzlikləri öz funksiyasında, substantivləşmədikdə, adverbiallaşmadıqda digər nitq hissələrini sadəcə işarə edir. İşarə əvəzlikləri bunlardır: o, bu, elə, belə, həmin.
Məsələn: Bu dünyadakı əməllərinə görə o dünyada cavab verəcəksən, unutma!
O həmin kitabdır? Mən belə geyimləri xoşlayıram. Və s.
Sifətlər müəyyən konkret bir əlaməti bildirir, işarə əvəzlikləri isə heç bir xüsusi məna ifadə etmədən əşyaları işarə edir. Buna görə də sifətdən fərqli olaraq işarə əvəzlikləri dərəcələrə görə dəyişmir.
Bu yaxında olan əşyaları, o isə uzaqda olan əşyaları işarə etmək üçün işlədillir.
İşarə əvəzlikləri öz həqiqi mənalarında işləndikdə yalnız təyin vəzifəsində çıxış edir.
Məsələn: O qaynanaya yazığım gəlir ki, qarşısına sənin kimi gəlin çıxacaq. Həmin işi qəbul etmək mənə çətin olacaq. və s.
İşarə əvəzlikləri asanlıqla isimləşə bilir. İsimləşdikdə hal, kəmiyyət və mənsubiyyət şəkilçiləri qəbul edir, mübtəda, xəbər, tamamlıq funksiyalarında çıxış edə bilir. Həmin işarə əvəzliyindən başqa hamısı isimləşə bilir.
Məsələn: Sən onu yaxşı tanımırsan. O kitab budur. Mənim də xasiyyətim belədir. Və s.
Elə, belə əvəzlikləri də substantivləşərək kəmiyyət, mənsubiyyət şəkilçisi qəbul edərək hallanır. Elə, belə əvəzlikləri asanlıqla adverbiallaşır. Tərkib daxilində olmadıqda cümlədə tərz zərfliyi funksiyasında çıxış edir.
Üçüncü şəxsin təkini bildirən O şəxs əvəzliyi ilə o işarə əvəzlikləri eyni kökdəndir. Bu əvəzlik şəxsi, əşyanı bildirdikdə şəxs, işarə məqsədilə işləndikdə isə işarə əvəzliyi kimi çıxış edir. O sözünü şəxs və ya işarə əvəzliyi kimi işləndiyini mətnə əsasən məntiqlə təyin etmək olur. Məsələn:
O, həkimdir.- burada O şəxs əvəzliyidir.
Məni müalicə edən o həkimdir.- burada isə O işarə əvəzliyidir.
O işarə və şəxs əvəzliklərinin bir sıra fərqləri vardır.
1. O şəxs əvəzliyi kimi işləndikdə işarə məzmunu ilə yanaşı şəxs, əşya bildirir. Lakin işarə əvəzliyi kimi çıxış etdikdə şəxs, əşya məzmunundan məhrum olur, yalnız işarə edir.
2. şəxs əvəzliyi kimi işləndikdə ondan sonra aydın şəkildə fasilə olur. İşarə əvəzliyi isə ondan sonrakı sözlə bir sintaqm şəklində, fasiləsiz tələffüz olunur.
3. Şəxs əvəzliyi mübtəda, işarə əvəzliyi isə təyin vəzifəsində çıxış edir.
4. Şəxs əvəzliyi cəmlənir, hallanır. İşarə əvəzliyi isə cəmlənməz və hallanmaz.
5. Şəxs əvəzliyindən sonra vergül qoyulur. İşarə əvəzliyindən sonra isə vergül qoyulmaz.
Nisbi əvəzliklər
Mənşə etibarilə sual əvəzliklərindən ibarət olub sual bildirməyən , tabeli mürəkkəb cümlədə bağlayıcı vasitə kimi işlənən əvəzliklərə nisbi əvəzliklər deyilir.
Nisbi əvəzliklər kim, Nə, Hara, Neçə, Nə qədər, Necə, Nə cür, Hansı, Haçan, Nə zaman sözlərindən ibarətdir. Mənşə etibarilə sual əvəzliklərindən ibarət olduğu üçün formaca onlardan fərqlənmir. Lakin nisbi əvəzliklər sual əvəzliklərindən fərqli olaraq cümlədə sual məqsədi daşımır. Məsələn:
Bu kitabı kim yazıb?- cümləsində kim sual əvəzliyidir?
Bu qəzanı kim törədibsə, gec olmadan təslim olsun.. –cümləsində isə kim nisbi əvəzlikdir. Göründüyü kimi bu cümlədə kim nisbi əvəzliyi budaq cümləni baş cümləyə bağlamışdır. Buna görə də nisbi əvəzliklər sintaksisdə bağlayıcı söz adlanır.
Bağlayıcı sözlər bağlayıcılardan fərqlidir. Bağlayıcılar köməkçi nitq hissəsidir, bağlayıcı sözlər isə əsas nitq hissəsidir. Bağlayıcılar cümlə üzvü ola bilmir, bağlayıcı söz isə cümlədə üzv olur.
Bağlayıcı söz- nisbi əvəzlik çox zaman ki ədatı, hər sözü ilə birgə işlənir. (işlənilməyə də bilər)
Məsələn:
Bu qəzanı kim törədibsə, gec olmadan təslim olsun.- Bu qəzanı hər kim törədib, gec olmadan təslim olsun.
Kim danışmaq istəyir, buyursun.
Kim ki danışmaq istəyir, buyursun.
Hər kim ki danışmaq istəyi, buyursun.
Hər kim danışmaq istəyir buyursun.
Ki ədatı olmadıqda budaq cümlənin sonunda –sa şəkilçisi ola bilər. Məsələn:
Kim danışmaq istəyirsə, buyursun.
Nisbi əvəzliklər çox zaman kim ki, hər nə ki, kimə ki, kimi ki, nə qədər ki, necə ki, harada ki, haçan ki və s. Şəkillərdə işlənir.
Təyini əvəzliklər
Şəxsə, əşyaya, hadisəyə kəmiyyət, əhatə dairəsi baxımından işarə edən əvəzliklərə təyini əvəzliklər deyilir.
Təyini əvəzliklər bütün, hər, hər bir, filan, eyni, bəzi sözlərindən ibarətdir.
Təyini əvəzliklər mahiyyətcə işarə əvəzliklərinə çox yaxındır. Hər ikisi təyinetmə xüsusiyyəttinə malikdir və cümlədə təyin olur.
Əsas fərqləri ondadır ki, işarə əvəzlikləri sadəcə olaraq əşya və hadisələri işarə edir, aid olduğu sözün məzmun və həcm məsələlərinə qarışmır.
Təyini əvəzliklərə aid bir neçə misal gətirək:
Hər ömür başlayır, çatır axıra,
Ya ağac, ya çiçək, insan adında. ( Vidadi Babanlı)
Bütün bunlar boş xəyallar idi.
Həmişə eyni insanlar qalib olurdu.
İndi deyəcəksən ki, filan işim çıxdı, gələ bilmədim.
Heç bir qadın bilə-bilə bu həyatı seçməzdi. və s.
Qeyd. Əslində filan sözü təyini əvəzliklərlə o qədər də uyuşmur. Daha çox işarə əvəzliklərinə yaxındır. Lakin qeyri-müəyyənlik bildirməsilə o işarə əvəzliklərindən də fərqlənir. Müqayisə edək:
O adam, bu adam, filan adam. O, bu işarə əvəzlikləri konkret olaraq kimisə işarə etdiyi halda filan sözü naməlum şəxsi işarə edir.
Növbəti dərsdə bir sıra test nümunələri veriləcək. Verilənləri təkrarlayıb testləri həll etməyə hazır olun!