Azərbaycan dili Azərbaycan Konstitusiyasının 21-ci maddəsi ilə Azərbaycan Respublikasının dövlət dili kimi təsbit olunmuşdur.
Azərbaycan dilinin ilkin bölməsi fonetikadır. Fonetika yunan sözüdür, “fone” – səs və “tika” – elm sözlərinin birləşməsindən yaranıb. Fonetikada danışıq səsləri, hərflər, vurğu, ahəng qanunu və heca öyrənilir.
Səs və hərflər dilin ən kiçik dil vahidləridir.
Danışıq zamanı istifadə edilən səslər danışıq səsləri adlanır. Danışıq səslərinin yaranmasında dodaqlar, dil və səs telləri daha fəal iştirak edir. Bundan əlavə ağ ciyər, nəfəs borusu, qırtlaq, ağız boşluğu, dişlər, burun boşluğu, alt çənə kimi bədən üzvlərimiz də danışıq səslərinin yaranmasında iştirak edir. Ən fəal danışıq üzvü isə dildir. İnsanın dili olmasa, o danışa bilməz. Danışıq səsləri şifahi nitqin vahidləridir. Yazılı nitqdə isə onlar müəyəyn işarələrlə qeyd edilir ki, bu işarələr də hərf deyilir. Demək, hərf danışıq səsinin yazıdakı qrafik şərti işarəsidir.
Səslərlə hərflər arasında müəyyən fərqlər var.
Səslər tələffüz olunur və eşidilir.
Hərflər isə yazılır və görülür (oxunur).
Səsləri hərflərdən fərqləndirmək üçün transkripsiyadan [] istifadə edilir.
Tələffüz zamanı səslər hava axınının maneəyə rast gəlib-gəlmədiyinə görə 2 yerə bölünürlər: sait səslər və samit səslər.
Sait səslər: Bu səsləri tələffüz edərkən ağız boşluğu heç bir maneəyə rast gəlmir. Onlar avazlı olur və heca yaradır. Bir sıra hallarda isə uzun tələffüz olunurlar. Bundan əlavə sait səslər musiqili səslərdir.
Əlifbamızda 9 sait səs var və onlar əmələgəlmə yerinə görə 3 qrupa bölünürlər.
Dilin üfüqi vəziyyətinə görə yaranan sait səslər: (Bunlara dilin arxa və ön tərəfində yaranan sait səslər də deyirlər).
İncə saitlər (dilönü saitlər): [`e`], [`ə`], [`i`], [`ö`], [`ü`].
Qalın saitlər (dilarxası saitlər): [`a`], [`ı`], [`o`], [`u`].
Dilin şaquli vəziyyətinə görə yaranan sait səslər: (Bunlara alt çənənin vəziyyətinə görə yaranan sait səslər də deyirlər).
Açıq saitlər: [`a`], [`ə`], [`o`], [`ö`], [`e`].
Qapalı saitlər: [`ı`], [`i`], [`u`], [`ü`].
Açıq saitləri tələffüz edərkən alt çənə və dil nisbətən aşağı enir, ağız boşluğu nisbətən genəlir.
Qapalı saitləri tələffüz edərkən isə alt çənə və dil nisbətən yuxarı qalxır və ağız boşluğu daralır.
Tələffüz zamanı dodaqların aldığı vəziyyətə görə yaranan saitlər:
Dodaqlanan saitlər: [`o`], [`ö`], [`u`], [`ü`].
Dodaqlanmayan saitlər: [`a`], [`e`], [`ə`], [`ı`], [`i`].
Dodaqlanan saitləri tələffüz edərkən dodaqlar dairəvi vəziyyət alır.
Dodaqlanmayan saitləri tələffüz edərkən isə dodaqlar sərbəst qalır.
Samit səslər: Əlifbamızda 23 samit səs var. Bu səsləri tələffüz edərkən ağız boşluğu maneəyə
rast gəlir və həmin səslər o maneəni dəf edərək yaranır. Samit səslər küylü və avazlı olurlar. Onlar heca əmələ gətirmirlər, sadəcə olaraq hecanın formalaşmasında böyük rol oynayırlar. Eləcə də onlarda uzun tələffüz olunma kimi bir xüsusiyyət də yoxdur.
Samit səslərin yaranmasında səs telləri fərqli cür iştirak edir. Bu xüsusiyyətinə görə samit səslər kar və cingiltili olmaqla iki yerə ayrılırlar.
Kar samitlər küydən, cingiltili samitlər isə həm küydən, həm də avazdan ibarət olur. Bəzi dərsliklərdə kar samitlərin yaranmasında səs tellərinin iştirak edilmədiyi yazılır. Amma bu tamamilə yanlış bir düşüncədir. Çünki səs teli olmasa ümumiyyətlə, ağzımızdan heç bir səs çıxa bilməz. Təsəvvür edin ki, simi olmadan bir saz çalmalısınız. Bu da eynilə bu hala bənzəyir.
Kar samitlər: 11 kar samit var: [`ç`], [`f`], [`h`], [`x`], [`k`], [`p`], [`s`], [`ş`], [`t`], [`k``] [`x`].
Cingiltili samitlər: 14 cingiltili samit var: [`c`], [`v`], [`ğ`], [`g`], [`b`], [`z`], [`j`], [`d`], [`q`], [`y`], [`l`], [`m`], [`n`], [`r`].
Kar və cingiltili samitlər bir biri ilə müəyyən bir qarşılıqlılıq təşkil edirlər. Bunu belə göstərmək də olar:
Cing: [`j`], [`v`], [`ğ`], [`g`], [`b`], [`z`], [`c`], [`d`], [`-`], [`q`], [`l`], [`m`], [`n`], [`r`], [`y`].
Kar: [`ş`], [`f`], [`x`], [`k`], [`p`], [`s`], [`ç`], [`t`], [`h`], [`k``], [`-`], [`-`], [`-`], [`-`], [`x`].
Gördüyünüz kimi [`x``] və [`k``] səslərinin yazıda xüsusi bir işarəsi yoxdur. Bunlar sözlərdəki yerinə görə asanlıqla tapıla bilir. Məsələn, kartof – [`k`artof`], çörək – [`çörəx``]
[`h`] kar samitinin cingiltili qarşılığı yoxdur. Fikir versəniz, görərsiniz ki, bu samit tələffüz zamanı ağız boşluğunda heç bi maneəyə rast gəlinmir. Amma sırf heca yarada bilmədiyinə görə o samitlər cərgəsindədir. Axı qeyd edildi ki, hecanı sait səslər yaradır.
[`l`], [`m`], [`n`], [`r`] samitlərinin kar qarşılığı olmadığından onlar sonor samitlər adlanır. Sonor samitlərin özü də 2 yerə ayrılır:
- Burun sonoru: [`m`], [`n`].
- Ağız sonoru: [`l`], [`r`].
XƏBƏR LENTİ
Bakı-Sumqayıt yolunda VACİB YENİLİK
Bill Gates-in reallaşması mümkün 7 bəşəri proqnozu
Oxumağı sevən uşaqlar üçün dünya klassikləri
Məşhur professor koronavirusdan qorunmağın ƏN ETİBARLI SİRRİNİ açdı
Azərbaycanda yeni zavod açılacaq-SƏBƏB
Saç tipinə görə maskalar
Kabaklı salat (foto resept)
Hava haqqında
Sevgi ve eqoizm
Türkiyə Gürcüstanda tunel tikintisinə maraq göstərir
Gün var, əsrə bərabər: Ötənləri yada salaq
Gürcü valyutası da çökdü
Dünya bu fotolardan danışdı
Hələ belə hədiyyə görünməyib
Məktəblilər susuzlaşma həddindədirlər
Çeçələ barmağının sirləri
Christian Louboutin-dən
Əsəbləşən kimi yeyirsiniz? Bəs bu dəhşətlərdən xəbəriniz var?
Ətli və pendirli qutab (foto resept)
Prokurorluq orqanlarına qulluğa qəbulla bağlı müraciətin vaxtı uzadıldı
Bakteriyalarınızı çalışdırın
Taco salatı (foto resept)
Yağış, qar, külək - Sabahın havası
130 dollarlıq smartfon göstərildi
Fettuccine Alfredo (foto resept)
Xocavənd və Füzuli istiqamətlərində düşmənin könüllü dəstələri məhv edilib
"Erməni soyqırımı"nı tanıyan ölkələr - SİYAHI
Azərbaycanda Həcc ziyarəti üçün yeni qiymətlər açıqlanıb
Dünyanın ən uğursuz EVLİLİK TƏKLİFİ-VİDEO
Astronomlardan xəbərdarlıq: Planetimizi qara dəlik uda bilər
Qaxda daha bir "möcüzə"
Əriklə gözəlləşin
Symantec-in gəlirləri azalır
Qara üzümün faydaları
Putin: "Hərə üç uşaq doğsun"
Boyunbağılar
La Liqada xəyalların qarşılaşması: "Atletiko Madrid" "Barselona" ilə üz-üzə
Hadisənin paylaşdığı FOTO diqqət çəkdi
Beyonce 100 kq-lıq çəkisindən danışdı-FOTO
Gözəllik salonları və bərbərxanalar işləməyəcək
Dietoloq: Qışda portağal və naringi yemək ziyandır
İşğaldan azad olunmuş ərazilərdə yol infrastrukturu necə olacaq? - RƏSMİ
Madonna şousuna 5 milyon xərclədi
İsrailin Ərdoğan şikayəti
Asteroid hansı ölkələri məhv edə bilər?
Siqaret çəkən qadınlar.
Təyyarə ilə səfər zamanı qulaqda yaranan problemlər
Bakıda bu qəsəbə plana düşüb?-SİYAHIYAALMA BAŞLADI
Medvedevdən acı etiraf
50 dən çox sahibkar “McDonalds”ı məhkəməyə verdi
- ŞƏRHLƏR