Köməkçi nitq hissələrinin ayrılıqda leksik mənaları olmur, suala cavab vermir, cümlə üzvü olmurlar, əsasən, leksik şəkilçi qəbul edib dəyişmir, söz yaradıcılığında iştirak etmir, yəni onlardan yeni söz yaratmaq olmur.
Azərbaycan dilində beş köməkçi nitq hissəsi var və onlar yalnız qrammatik mənaya malikdirlər. Qoşma, bağlayıcı, ədat, modal sözlər və nida köməkçi nitq hissələridir.
Qoşma
İsmin adlıq, yiyəlik, yönlük və çıxışlıq hallarında olan sözlərə qoşularaq müəyyən məna çaları yaradan köməkçi nitq hissəsinə qoşma deyilir. Məsələn, evə kimi, bunun üçün və s.
Qoşmanı başqa köməkçi nitq hissələrindən fərqləndirən əsas cəhətlərdən biri onun qoşulduğu sözlə birlikdə cümlə üzvü olmasıdır (asılı cümlə üzvü). Qoşmaların hamısı quruluşca sadə olur. İsmin halları ilə işlənməyinə görə qoşmalar aşağıdakı qruplara bölünür:
1. Adlıq və yiyəlik halla işlənən qoşmalar: üçün, ilə (-la), qədər, kimi, tək, -ca (-cə), haqqında, haqda, barədə, barəsində, üzrə (üzrə yalnız adlıq halla işlənir) və s.
2. Yönlük halla işlənən qoşmalar: qədər, kimi, -dək, tərəf, sarı, doğru, qarşı, -can (-cən), görə, aid, dair, əsasən, xas, məxsus və s.
3. Çıxışlıq halla işlənən qoşmalar: əvvəl, qabaq, sonra, bəri, başqa, savayı, qeyri, ayrı, ötrü, özgə, əlavə, sarı və s.
Qoşmaların məna növləri: Yaratdıqları məna çalarlarına görə qoşmaların aşağıdakı məna növləri var:
1. Birgəlik, vasitə, alət: ilə, (-la, -lə), -ca (-cə).
2. Zaman: əvvəl, qabaq, sonra, bəri.
3. Hüdud (Məsafə və zaman): kimi, qədər, -dək, -can (-cən). Səhərə kimi (zaman hüdudlu) yatmadım. Meşəyə kimi (məsafə hüdudlu) piyada getdim.
4. İstiqamət: sarı, tərəf, doğru, qarşı.
5. Bənzətmə: kimi, qədər, -tək, -ca (-cə), təki.
6. Fərqləndirmə: başqa, savayı, özgə, qeyri, əlavə.
7. İstinad: görə, əsasən.
8. Səbəb, məqsəd: üçün, görə, ötrü, sarı, üstündə, uğrunda, naminə.
9. Aidlik: dair, aid, xas, məxsus.
Yuxarıdakılar qoşmaların qrammatik mənalarıdır.
Sarı qoşması yönlük halda olan isimlə işləndikdə istiqamət bildirir (Evə sarı get). Bu qoşma bəzən (şifahi nitqdə) ismin çıxışlıq halı ilə işləndikdə səbəb mənasını bildirir; Səndən sarı nigaranam.
Qoşmaların omonimliyi: Bəzi qoşmalar omonim kimi işlənir. Məsələn,
Tərəf: isim kimi (Bu tərəf meşəlikdir.) və qoşma kimi (Evə tərəf gedirəm.).
Tək: sifət kimi (Tək əldən səs çıxmaz.), zərf kimi (Tək gəlibdir.), ədat kimi (Tək sən bunu görə bilərsən.) və qoşma kimi (Bənövşətək ənbər zülfün).
Sarı: fel kimi (Yaranı sarı), qoşma kimi (Məktəbə sarı yollandılar.) və sifət kimi ( Sarı qələmi mənə ver.).
Əvvəl: zərf kimi (Əvvəl sən düşün.) və qoşma kimi (Dərsdən əvvəl getdi.).
Doğru: sifət kimi (Doğru söz acı olar.), zərf kimi (Doğru danış.) və qoşma kimi (Evə doğru qaçdı.).
Özgə: sifət kimi (Özgə insan) və qoşma kimi (Səndən özgə kimim var?).
Qabaq: sifət kimi (qabaq sıra), zərf kimi (Qabaq bunlar burada yox idi.), isim kimi (şirin qabaq) və qoşma kimi (səndən qabaq).
Qarşı: qoşma kimi (Mənə qarşı çıxma.), zərf kimi (Qarşı gəlmə, qaçaram.) və sifət kimi (qarşı tərəf).
Kimi: qoşma kimi (səhərə kimi) və əvəzlik kimi (Kimi gəlir, kimi gedir.).
Sonra: qoşma kimi (səndən sonra), zərf kimi (Sonra sən gəl.).
Əsasən: qoşma kimi (dediklərinə əsasən) və modal söz kimi (Sən, əsasən, mənə inan.).
Bəri: qoşma kimi (dünəndən bəri) və zərf kimi (Bəri gəl.).
Üçün, ötrü, görə, savayı sözləri yalnız qoşma olur.
Digər köməkçi nitq hissələrindən fərqli olaraq, qoşmalar müəyyən dəyişmə xüsusiyyətlərinə malikdirlər. Onlar bəzən xəbərlik, hal və mənsubiyyət şəkilçilərini qəbul edə bilirlər. Məsələn, Bunlar sənin üçündür. Onun kimilərin və s.
Qoşmaların sinonimliyi: Sinonim qoşmalar eyni mənanı bildirir və bir-birini əvəz edə bilir. Gəlin, onlara aid bir neçə nümunəyə baxaq:
- Kimi, qədər, -dək, -can (-cən); məsafə qoşmaları: Evə kimi (qədər, -dək, -cən) səninlə gedəcəyik.
- Kimi, tək; bənzətmə, müqayisə mənasında: Quş kimi (tək) uçurdu.
- Əvvəl, qabaq; zaman mənasında: Səndən əvvəl (qabaq) onu mən gördüm.
- Tərəf, doğru, sarı; istiqamət mənasında: Bağa doğru (tərəf, sarı) gedirəm.
- Qədər, -ca, kimi, -tək; bənzətmə mənasında: Qızca (-tək, qədər, kimi) oxumadın.
- İlə, -ca; alət mənasında: Araz boyunca (ilə) getdim.
- Görə, -ca; Cümlənin məzmunca (məzmununa görə) növləri.
Qeyd: "Bəri, sonra" yalnız cümlə daxilində sinonim olur: Dünəndən bəri kefim yoxdur. Dünəndən sonra kefim yoxdur.
Qoşmaların yazılışı:
Yazılış qaydasına görə qoşmalar üç yerə bölünür:
- Bitişik yazılanlar: Təkhecalı qoşmalar qoşulduğu sözə bitişik yazılır. Həmin qoşmalar bunlardır: -dək, -can (-cən), -ca (-cə), -tək. Məsələn, Quştək uçurdu. Evədək birlikdə getdik. və s.
- Bitişik və ayrı yazılanlar: ilə (-la, -lə), üçün (-çün). İlə qoşması ayrı yazılanda bir cür, bitişik yazılanda ahəngə uyğun olaraq iki cür yazılır. Həsən ilə gedirik. Oqtay ilə gedirik. - Həsənlə gedirik. Oqtayla gedirik.
- Ayrı yazılanlar: ötrü, savayı, özgə, başqa, əvvəl, sonra və s.
Qeyd: Bütün birhecalı qoşmalar sözə bitişik, ikihecalılar ayrı yazılır.
Bənzər xəbərlər...
XƏBƏR LENTİ
İki ulduz eyni rol üçün mübarizə apardı-FOTO
Gülüş-3
Berkayın saatının qiyməti dodaq uçuqladır_FOTO
Azərbaycanda minik avtomobillərinin istehsalı artıb
Düşmən Ağdam və Ağcabədini atəşə tutur - RƏSMİ
Öskürəyə qarşı ballı qəhvə
Mixail Qorbaçov 20 Yanvar qırğını haqda: "Bu mənə dərs oldu"
Ac olanda bədəninizdə nə baş verir?-AÇIQLAMA
Abşeronda kəndlilər şəhərliləri üstələyirlər
Bakıda ilk dəfə
Ramazanın altıncı gününün duası
Dünyaca məşhur aktrisa ərə gedir-FOTO
İsrail koronavirus peyvəndi hazırlayır
Günün qoroskopu: Uğurlu gündür!
Güclü külək əsəcək, temperatur enəcək
Başda və dəridə olan piy vəziləri (lipoma)
"Ananas" salatı (foto-resept)
TQDK-dan müraciət
"Xəstə bina" sindromu
Bakıda aprelin 25-dən bu yollar bağlanacaq - SİYAHI
Qırışların yaranmasının qarşısını alan maska
Mənsum İbrahimov və Təyyar Bayramov Ağdamda “Qarabağ” mahnısını oxudular - VİDEO
Ulduzlar ziyafət donları ilə diqqət çəkdilər-FOTO
Braziliya 8 dəqiqəyə 3 qol vurdu, yaponlar hollandlara qulaqburması verdi
Azərbaycan ombudsmanı mükafat aldı
Avropada koronavirusun yeni dalğası gözlənilir
Məşhur aktyoru oğruya oxşatdılar-FOTO
Sevgiyə həsrət
10 oğuldan sonra qız anası oldu-FOTO
Mursilər qəbiləsinin qadınları-FOTO
Pakistanın baş naziri ABŞ-ı pilotsuz təyyarələrin iştirakı ilə hücumu dayandırmağa çağırıb
Serenay Sarıkaya rol üçün dəyişir-FOTO
Qədim Misirdə istifadə olunan gözəllik üsulları
Gimnastikası üzrə qaliblər müəyyən edilib
Müəllimlərə daha bir şad xəbər
Kirayə mənzillərin qiyməti aşağı düşüb
Belinizin formasına görə necə geyinməlisiniz?
Məşhur restoranlar şəbəkəsi bağlandı-SƏBƏB
Yaz-yay ayaqqabı modelləri
Pendirli poğaça (video-resept)
Yenə sızıntı? Yeni iPhone 5S-in press-fotosu internetdə dərc edilib
Yeni trend: Saç sırğaları
Məşhur verilişə Kenan aparıcılıq edəcək-FOTO
Səfirlik: ""Versace"nin Dağlıq Qarabağda öz istehsalatının açılmasına dair planları yoxdur və olmayıb"
Azərbaycanda sərnişindaşıma tarifləri bahalaşıb
Valideynlərə bayram xəbərdarlığı
Serdar Ortaç Boşanmasından danışdı-FOTO
62 yaşında ana olmağa hazırlaşan qadın
Azərbaycan üçün "Korona" qorxusu varmı?
Yel Çərşənbəniz Mübarək!
- ŞƏRHLƏR