Klassik rus ədəbiyyatının dahi nümayəndəsi Fyodor Dostoyevskinin "Cinayət və cəza" əsərindən sonra sizlərə bu dəfə onun 24 yaşında qələmə aldığı "Oxşar" (Dvoynik) povestini təqdim edirəm.
Hər kəs özünü özündə tapdığı kimi özünü “özündə” itirə də bilir, ideyasından yola çıxan yazıçının bu povesti ilk olaraq "Cənab Golyadkinin macəraları" başlığı altında 1846-cı ildə "Oteçestvennıye zapiski" jurnalında dərc edilmişdi. Povestin ilk nəşri əvvəlcə ədəbi mühitdə bəyənilməmişdi. Hətta ədəbi tənqidçi Belinskinin əhatəsi əsərin qəhrəmanının sıxıcı, darıxdırıcı olmasından məyus olmuşdu. Buna görə də Dostoyevski "Oxşar" əsərinin üzərində 1866-cı ildə yenidən işləyib. Povestin sonuncu variantında olan "Peterburq poeması" yarımsərlövhəsi oxucunu N.V. Qoqolun "Ölü canlar"ına götürür.
Povestin süjeti
Əsərin qəhrəmanı məmur Yakov Petroviç Golyadkin xeyirxah, sadə və yumşaq xarakterli insandır. O "öz doğru yolunu gedir, maskasızdır, intriqası yoxdur." Özünü zəif və kiçik insan kimi hiss edərək hər cəhdi ilə bu keyfiyyətlərini xeyirxah biri kimi təqdim etməyə çalışır. Lakin anlaşılmaz qorxuları, komplekslərə malik, Peterburq bürokratiyası atmosferində nəfəs alan bu "kiçik insan" a elə gəlirdi ki, hər kəs ona qarşı intriqadadır və ayağının altını qazımaqla məşğuldur.
Povestin əvvəlində Golyadkinin həkim K.İ. Rutenşpitsi ziyarət etməsi və onunla olan dialoqu sayəsində qəhrəmanın psixi problemlərinin olmasına diqqət çəkilir. Dostoyevski bu hissədə qəhrəmanın nitqinin dağınıq, səpələnmiş sözlərlə, nizamsız düşüncəsi ilə davam etməsini xüsusi incəliklə təsvir edib. Həkim Golyadkinə sağlamlığı ilə bağlı bir neçə tövsiyə və hansısa toz dərman versə də, qəhrəman yalnız özünü eşidir, öz dünyasına qapanıb qalır.
Povestin sonrakı hissəsində dövlət müşaviri Berendeyevin qızının ad günü ziyafətinə gedən Golyadkin birdən anlaşılmaz səbəblərdən yuxarıların ona qarşı olan münasibətinin dəyişməsinin şahidi olur. Ona elə gəlir ki, artıq hər kəs ona qarşı çevrilmişdir, onun məclisdə olmasını istəmirlər, ən əsas da buna səbəb olan insanı (depatamentdə işə düzəlmiş ,onunla eyni ad və soyadda olan biri) - özünə bənzəyən "əkizi" olmasını yəqin etmişdi.
Golyadkinin "oxşar"ı özünün tam əksi olaraq iyrənc, çirkin, rəzil, yaltaq, alçaq, xəbis, mənfur bir tipdir. Anlaşılmaz səbəblərdən oxşar demək olar hər addımda "əsl" Yakov Petroviçi gözdən salıb ləkələməyə çalışır, dostları arasında və iş xidmətində tədricən onun yerini tuturdu. Və bütün bunlara oxşar öz yalanları, iyrəncliyi ilə nail olurdu, hansı ki, Golyadkinin nifrətinə gətirib çıxarmışdı.
Təməl psixologiyanı, insan münasibətlərini öyrənmək istəyənlər üçün mükəmməl bir povest ola bilər. Hətta Z.Freyd özü əsərdə yazıçının şizofrenliyi ustalıqla izah etməsinə olan təəccübünü gizlətməmişdir.
Əsəri oxuyub anlamaq bir çoxlarına ağır, sıxıcı gələ bilər. Hətta bu yaxında bir məqalədə oxudum, əsərin anlaşılmazlığı barədə qalmaqallı gileylənmələr də olub. Yazının əvvəlində tənqidlər barədə qeyd etmişdim, Belinski əsəri “əsəbi cəfəngiyyat” da adlandırıb.
182 səhifəlik povesti oxuyarkən, Dostoyevskinin cəmi 24 yaşında bu qədər dərin hissiyyatlı və dövrünə görə çox məlumatlı olmasına heyran qalmamaq mümkün deyil.
Həqiqətən təsirli bir əsər, fərqli bir povestdir. Əsər əsasında 2013-cü ildə eyni adlı film də çəkilib.
Xoş qiraətlər. 