Mən sovet dövrü ədəbiyyatı ilə böyümüş nəslin nümayəndəsiyəm, idealist ədəbiyyatının… Uşaqlığımın ən saf, hər şeyə, hər kəsə inanan vaxtları bu əsərləri oxuyaraq, orda yazılanların hər sətrinin həqiqət olduğuna inanmaqla keçmişdi.
İlyas Əfəndiyev, Hüseyn Abbaszadə, Salam Qədirzadə, Əfqan və daha adını indi xatırlamadığım neçə – neçə yazıçılar öz əsərlərində o dövrü o qədər ideallaşdıraraq təsvir edirdilər ki, içimdən kaş o dövrdə yaşayaydım, kaş o dövrün insanı olaydım deyə keçirərdim, o dövrün insanı olmadığım üçün təəssüflənərdim. Sonra böyüdüm, anladım ki, ideal rejim yoxdur və hər rejim öz mütləqiyyətini qurmaq və ehkamlarını yaşatmaq üçün mütləq qurbanlar verir və bu qurbanlarsa çox vaxt insanlar olur. Doktor Jivaqo mənə sovet dövrünə, o dövrün hadisələrinə başqa bir pəncərədən, yeni aspektdən baxmağa zəmin yaratdı… Əvvəlcə, əsər haqqında qısa məlumat verim.
Belə ki, əsər rus inqilabı dövründə baş verən hadisələri özündə əks etdirir. Əsər bir çox məqamlarıyla Boris Pasternakın həyatında baş verən hadisələrlə səsləşir. Bu anlamda avtobioqrafik əsər sayılır. Əsəri oxuya – oxuya internetdə bir az araşdırma apardım və əsərlə bağlı qarşıma çıxan maraqlı yazıları oxudum. Oxuduqca təəəccübümü, heyrətimi gizlədə bilmədim… Doktor Jivaqonun, (eləcə də Boris Pasternakın) həyatı nə qədər keşməkeşli, nə qədər qalmaqallı, ağır olubsa, çətin sınaqlardan keçibsə, əsərin də taleyi bir o qədər keşmekeşli olub… Belə ki, B. Pasternak 1956-cı ildə romanı “Novıy Mir” jurnalına göndərir. Lakin həmin dövrün tələblərinə uyğun olmadığı və inqilaba əks mövqedən yazıldığı üçün qəbul olunmur. Ümumiyyətlə, əsər SSRİ –də uzun illər qadağan olunmuş əsərlərdən biri sırasında idi. Əsər 1957.ci ildə İtaliyaya gizli olaraq qaçırılmış həm rusca, həm də italyanca çap olunmuş, böyük şöhət qazanmış, bir il sonra ingilis dilinə tərcümə olunaraq çap olunmuşdur. Pasternak bu əsərə görə 1958-ci ildə Nobel mükafatı almış, lakin yenə Sovet rejiminin təqibləri ucbatından bu mükafatdan imtina etməli olmuşdur. Əsər həmin dövrdə bir çox dillərə tərcümə olunmuş və böyük oxucu kütləsi qazanmışdır. 1985-ci ilə Rusiya daxilində baş verən müəyyən demokratişləşmə hərəkatından sonra ilk dəfə öz vətənində çap olunmuşdur. Təəssüf ki, belə dəyərli bir əsərin Azərbaycan dilində hələ də tərcüməsi yoxdur…
Göründüyü kimi əsərin taleyi də çox keşməkeşli olmuş və oxunma hüququ qazanana qədər böyük sınaqlardan keçməli olmuşdur.
Qeyd elədim ki, əsər rus inqilabı dövrünü, yəni daha dəqiq desək, 1890 – 1960 – cı illərdə baş verən hadisələri əks elətdirir. Əsərin baş qəhrəmanı Yuri Jivaqodur. Uşaqlıqdan anası və atasını itirən Yura dayısının və dayısının əmanət elədiyi ailələrin himayəsində böyüyür. Əslində Yuranın dünyagörüşünün və düşüncələrinin formalaşmasında böyüdüyü mühitin və şahidi olduğu tarixi hadisələrin böyük rolu olmuşdır. Belə ki, Rusiya inqilabından gözlənilən ümidlər özünü doğrultmur və ölkə daxilində vətəndaş çaxnaşmaları başlayır. Bütün bu şahidi olduğu hadisələr onun düşüncələrində iz qoyur və yaradıcılığına da təsir göstərir. Yura son olaraq Aleksandr və Anna Gromekoların himayəsində onların qızı Tonya Gromeka ilə birlikdə böyüyür. Yuranın istedadını ilk kəşf eliyənlərdən biri də elə Anna Gromeko olur. Yura özünə həkimlik peşəsini seçir və öz işində təcrübəli həkim kimi uğur qazanır. İllər keçir, Yura öz uşaqlıq dostu, sirdaşı Tonyayla evlənir.
Romanın digər əsas qəhrəmanı isə Laradır. Lara qonşuları və onu uşaqlıqdan dəlicəsinə sevən Paşa Antipovla evlənir.. Laranın taleyi də çox ağır olmuşdur, gəncliyində yaşadığı hadisələr onun da taleyində iz qoymuşdur… Müharibə başladığı zaman Paşa könüllü olaraq cəbhəyə yollanır və bir müddət sonra ölüm xəbəri gəlir. Lakin Lara buna inanmır və qızı Katyanı himayəyə verib, ərini axtarmaq üçün tibb bacısı kimi Paşanın xidmət elədiyi bölgəyə gedir. Elə buradaca Lara ilə Yuranın yolu uzun illər sonra yenidən kəsişir, bu dəfəki şərait onları bir – birinə yaxınlaşdırır, Doktor Jivago Laranı sevir, dərin və saf bir sevgiylə. Bir tərəfdə ailəsi, uşaqları, sevməsə də hörmət elədiyi həyat yoldaşı, digər tərəfdə sevgisi… Doktor Jivago çıxılmaz vəziyyətdədir. Hadisələrinin sonrakı axını daha maraqlıdır… Tale Jivago və Laranı qısa müddətə də olsa birləşdirir, bu zaman Jivago artıq həkimliyi atıb ədəbiyyatla maraqlanmağa başlayır, şeirlər yazır. Jivaqonun ilham mənbəyisə Laradır.
Əsər mütləq oxunmalı olan əsərlərdəndir. Zənnimcə, “Doktor Jivaqo” Rusiyanın o dövrünü bu qədər aydın bu qədər dolğun və real tarixi faktlarla, olduğu kimi əks etdirən nadir əsərlərdəndir. Doktor Jivaqonun həyatına səyahətim onu anlamağa ona haqq verməyə kifayət elədi. Jivaqonun çətinlikliklərini, sevgisini, kədərini, sevincini onunla bərabər yaşadım, bütün hislərinə şərik oldum… Öz ölkəmizə nəzər saldım, uzun bir dövrü – 70 ili Sovet hakimiyyəti altında yaşamış xalqımızın itirdiklərini düşündüm. Neçə – neçə ziyalılarımız bu rejimin qurbanı olub, nə qədər təbii sərvətlərimiz havaya sovrulub.
Əsərin bədii keyfiyyəti, hadisələrlə hislərin qarşılıqlı uyumu, Pasternakın dilinin axıcılığı əsərin bu qədər sevilməsinə də öz sözünü deyir. Əsər sonda Yura Jivaqonun şeirlərilə bitir. Bu da əsərin özünəməxsus xüsusiyyətlərindən biridir. Üstəlik, bu şeirlərdə Jivaqonun yaşadıqları, hisləri, həyəcanları özünü daha qabarıq göstərir.
Sonda onu demək istəyirəm ki, çox ümid eləyirəm çox ən qısa zamanda “Doktor Jivaqo” bizim dilimizə də tərcümə olunacaq və həm Azərbaycan kitabsevərləri bu əsəri öz dilində oxuma sevincini yaşayacaq, həm də belə gözəl bir əsər Azərbaycan dilinə tərcümə olunma şərəfinə nail olacaq…
Şəhla Rəşidova