Məlumatların hər biri müəllif Səbuhi Əhmədovun eyniadlı kitabından götürülmüşdür.
Moisey Kalankatlı
(VII əsrin sonu – VIII əsrin əvvəli)
Qafqaz Albaniyası başçısı Cavanşirin hakimiyyət illərində ölkədə sabitlik yaranmış, iqtisadi dirçəliş başlanmış, bu isə öz növbəsində elm və mədəniyyətin inkişafına səbəb olmuşdu. Ölkədə yeni-yeni məktəblər açılmış, şair, memar və alimlərin çalışması üçün yaxşı şərait yaranmışdı. İndi Zəngəzur ərazisi kimi tanınan Syunik adlı alban vilayətində yerləşən məktəbdə alban şair və filosofu Mafusail dərs deyir və əsərlər yaradır, Cavanşirin saray şairi Dəvdək poemaları ilə bütün Şərqdə tanınır, ölkədə möhtəşəm saraylar, qalalar, məbədlər inşa edilirdi. Cavanşirin əmri ilə VII əsrin II yarısında Moisey Kalankatlı albanların və Albaniya dövlətinin tarixini yazmağa başlamışdı.
Moisey Kalankatlı qeyd edir ki, o, Albaniyanın Uti vilayətində yerləşən Kalankat kəndində anadan olub. Alban tayfalarından biri olan utilərin adı da Uti vilayətinin adından götürülüb. Həmin tayfa Qanıx (Alazan) çayından başlamış cənuba doğru uzanan ərazilərdə, o cümlədən Yuxarı Qarabağda,Tərtər çayı sahillərində yaşayırdı. Mənbələrdə utilərin Kürün hər iki sahilində və hətta Xəzər dənizi sahilində yaşamaları göstərilir. Hal-hazırda utilər "udin" adı ilə tanınır və Azərbaycan Respublikasının Oğuz rayonunun Nic kəndində yaşayırlar. VII əsrdə böyük kəndlərdən sayılan Kalankat kəndi Bərdə şəhərindən cənub-qərbdə, Tərtər çayı sahilində yerləşirdi. Bərdə- Dəbil ticarət yolunda yerləşən bu kənd daşdan tikilmiş müdafiə divarları ilə hasarlanmışdı. Orta əsrlərdə ərəb coğrafiyaşünasları kəndi "Qolqatus" kimi göstərmişlər. Mənbələrdə yazılır ki, Yerusəlimdə (Qüds) V-VIII əsrlərdə albanlar tərəfindən tikilmiş monastırlar sırasında Kalankat monastırı da var imiş. Bütün deyilənlər sübut edir ki, Moisey Kalankatlı əslən alban olmuş, Albaniya ərazisində doğulmuş və burada fəaliyyət göstərmişdir. Oğlanın adının Moisey olması onun ailəsinin xristian olması ilə bağlıdır. Məlumdur ki, IV əsrdən başlayaraq VIII əsrə-ərəblərin Azərbaycanda bərqərar olmasına qədər ölkəmizdə əsasən xristian dininə ibadət edirlərmiş. Moisey Kalankatlı "Albaniya tarixi" adlı əsərini Cavanşirin ölümündən sonra tamamlamışdır. Əsərdə alban şairi Dəvdəyin Cavanşirin ölümünə həsr etdiyi poemadan bir hissəni verməsi bunu təsdiqləyir. Lakin əsərdə hadisələr 999-cu ilədək təsvir edilir. Bu o deməkdir ki, Moisey Kalankatlının ölümündən sonra onun əsəri hansısa naməlum alban tarixçisi tərəfindən davam etdirilmişdir. Albanların yazıları artıq e.ə. II əsrdə məlum olmuşdur. Həm tarixi mənbələrin məlumatları, həm də qazıntılar nəticəsində tapılmış əşyalar üzərində olan yazılar göstərir ki, qədim alban əlifbasında 52 hərf olmuşdur.
Moisey Kalankatlının "Albaniya tarixi" əsəri üç hissədən ibarətdir. Əsərin ilk səhifələrində ən qədim dövrlərdən, faktik olaraq bəşəriyyətin yarandığı zamanlar baş vermiş hadisələrdən bəhs edilir. Təbii ki, bu zaman müəllif dünyanın yaranması, insanın peyda olması haqqında informasiyanı "İncil"-ə əsaslanaraq vermişdir. Kitabın 1-ci hissəsinin 1-ci və 2-ci fəsillərində Bibliya tarixi şərh olunur; albanların mənşəyi Yafəs nəsli ilə bağlanılır və öz yazısı olan 15 xalq sırasında göstərilir. Bu məlumat sübut edir ki, albanlar artıq qədim dövrlərdə digər xalqlardan fərqlənmişlər. Daha sonra müəllif Albaniyanın coğrafi təsvirini verir və onun sərhədlərini göstərir. Bu məlumat müasir erməni saxtakarlarına böyük zərbə vurur, çünki Albaniyanın ta qədimdən Azərbaycan ərazisində mövcud olmasını göstərir və ermənilərin yaşadıqlan ərazilərə heç bir aidiyyətləri olmamasını sübut edir. 4-cü fəsildə müəllif ilk alban hökmdarı kimi Arran adlı şəxsin adını çəkir, sonra isə Arşakilər sülaləsindən olan Urnayr, II Vaçe, III Vaçaqan kimi alban çarlarının hakimiyyətini təsvir edir. Məlumdur ki, həm Arranın nəsli, həm də Arşakilər (ər-sak) qədim türkmənşəli tayfalardan əmələ gəlmişlər. Moisey Kalankatlı Albaniyada təkallahlılığın yayılmasını, xristianlığın qəbul edilməsini təsvir edir. İndiki erməni müəlliflər bildirirlər ki, guya, albanlar xristianlığı ermənilərdən qəbul ediblər. Lakin həm Kalankatlının əsəri, həm digər müəlliflərin tarixi əsərləri, həm də son dövrlərdə Azərbaycan-Norveç arxeoloqlarının Şəkinin Kiş kəndində apardıqları qazıntılar sübut etmişdir ki, albanlar xristianlığı ermənilərdən çox-çox əvvəl, Suriya və Fələstindən gəlmiş missionerlərin təsiri ilə qəbul etmişdilər. Kalankatlı alban kilsəsinin öz başçısına malik olmasını və faktiki müstəqil olduğunu bildirir. Halbuki indiki erməni "tarixçilər" alban kilsə xadimlərinin guya erməni kilsəsinə tabe olduğunu iddia edirlər. Qarabağın Aquen şəhərində 488-ci ildə keçirilən məclisdən söz açan Kalankatlı alban feodallarının qanun qəbuletmə prosesini təsvir edir. Onun əsərində albanların Sasanilərə və Bizansa qarşı mübarizəsi və s. siyasi hadisələr haqqında da məlumat var.
Kitabın 2-ci hissəsində müəllif Arşakilər sülaləsinin süqutu, Mehranilərin hakimiyyətə gəlməsi, Cavanşirin başçılığı ilə alban qoşunlarının Sasani-Bizans və Sasani-ərəb müharibələrində iştirakı haqqında danışır. Müəllif böyük rəğbət hissi ilə Cavanşirin gördüyü işlərdən, həyata keçirdiyi tədbirlərdən söhbət açır.
3-cü hissədə ərəblərin Cənubi Qafqaza hücumları göstərilir. Müəllif Albaniya hökmdarlarının və katolikoslarının siyahısını, həmçinin dövrün bir çox rəsmi sənədlərinin tam mətnlərini verməklə indiki erməni saxtakarlarına böyük zərbə vurmuş olur, çünki göstərilən şəxslər arasında bir nəfər də eməni yoxdur.
Mətnin təhlili göstərir ki, 710-cu ildən sonrakı hadisələr kitaba başqaları, Kalankatlının davamçıları tərəfindən əlavə edilib. Moisey Kalankatlının qələmə aldığı "Alban tarixi" əsəri Azərbaycanın erkən orta əsrlər tarixinə aid nadir yerli mənbədir. O, dönə-dönə qeyd edir ki, Albaniya müstəqil dövlətdir, albanlar isə öz tarixi, dili, yazısı və mədəniyyəti olan xalqdır. Bu məlumatlar üzdən-iraq erməni "tədqiqatçılar"-ın Azərbaycanda heç vaxt yerli dövlətlərin olmaması, Qara dənizdən başlamış Xəzər dənizinə qədər bütün ərazilərin ermənilərə məxsus olması barədə uydurmalarını alt-üst edir. Onlar Moisey Kalankatlının dediklərini inkar edə bilmirlər, ona görə də Albaniyanı guya "Böyük Ermənistan" dövlətinin xırda bir vilayəti, əsərin müəllifini isə "Moses Kalankatvasi" adlı bir erməni kimi qələmə verməyə çalışırlar.
Tarixi ədaləti bərpa etmək, Moisey Kalankatlının alban tarixçisi kimi Azərbaycan xalqına məxsus olmasını bütün dünyaya sübut etmək indiki nəslin, müasir Azərbaycan tarixçilərinin mənəvi borcudur.