Söz birləşmələri əsas tərəfinin ifadə vasitəsinə görə iki yerə bölünür: ismi və feli birləşmələr
İsmi birləşmələr
Əsas tərəfi adlarla (adlar dedikdə isim, sifət, say, əvəzlik və bəzi zərflər nəzərdə tutulur) ifadə olunan birləşmələrə ismi birləşmələr deyilir. Məsələn: yeməli meyvə, insanın yaxşısı, kitabların üçü, uşaqların hamısı və s.
İsmi birləşmələrin asılı tərəfləri əsas tərəf izah etdiyi üçün belə birləşmələrə təyini söz birləşmələri deyilir.
Təyini söz birləşmələrinin forma və məna xüsusiyyətlərinə görə fərqlənən üç növü var:
Birinci növ təyini söz birləşməsi (1T0+2T0)
İkinci növ təyini söz birlləşməsi (1T0+2Tm)
Üçüncü növ təyini söz birləşməsi (1Ty+2Tm)
Birinci növ təyini söz birləşməsi (1T0+2T0)
Yaranması üçün xüsusi bir şəkilçi tələb etməyən birləşmələrə birinci növ təyini söz birləşmələri deyilir: şirin alma, polad bilək və s.
Birinci növ təyini söz birləşmələrinin birinci (asılı) tərəfi isim, sifət, say, əvəzlik, feli sifətlə ifadə oluna bilər: taxta pilləkən, yalançı usta, xeyli usta, belə iş, yatmış vulkan və s.
Birinci növ təyini söz birləşmələrinin tərəfləri cümlə təhlili zamanı, adətən, ayrı götürülür. Birinci tərəf təyin, ikinci tərəf müxtəlif cümlə üzvü olur. İstisna: yeni il, orta əsrlər, bu saat, qədim dövr, yarım saat, Ana Vətən tipli birləşmələr birlikdə bir cümlə üzvü olur.
Birinci növ təyini söz birləşmələrinin asılı tərəfi həmişə təyin olduğu halda (ayrıla bilənlər nəzərdə tutulur), əsas tərəf cümlədə mübtəda, xəbər, tamamlıq, zərflik ola bilər.
Birinci növ təyini söz birləşmələrinin asılı tərəfi məsdər, feli bağlama və təsriflənən fellərlə ifadə oluna bilmir.
Birinci növ təyini söz birləşmələrinin tərəfləri arasına söz girə bilmir. İstisna: hallarda “bir” ədatı girə bilər: gözəl bir qız, maraqlı bir həyat və s.
Birinci növ təyini söz birləşmələri quruluşca sadə və mürəkkəb olur: Sadə-nəhəng daş, mürəkkəb- dərs oxuyan uşaq və s.
Birinci növ təyini söz birləşmələri mürəkkəb söz ola bilər: ölkələrarası müqavilə, uzaqgörən ağsaqqallar və s.
İkinci növ təyini söz birlləşməsi (1T0+2Tm)
Birinci tərəfi qeyri-müəyyənlik bildirən yiyəlik halda, ikinci tərəfi III şəxsin mənsubiyyət şəkilçisi ilə (-ı, -i, -u, -ü şəkilçiləri) yaranan söz birləşmələrinə ikinci növ təyini söz birləşmələri deyilir: Qadın.Net portalı, Tanrı sevgisi və s.
İkinci növ təyini söz birləşmələri quruluşca sadə və mürəkkəb olur: sadə-Qız qalası, mürəkkəb-Xalqlar dostluğu metrosu və s.
Bu cür birləşmələrdə tərəflər, əsasən, isimlərlə ifadə olunur. İstisna: gözəllər gözəli, birincilər birincisi, üz qarası.
İkinci növ təyini söz birləşmələrinin tərəfləri arasına söz girə bilmir, tərəfləri istisnasız olaraq birlikdə bir cümlə üzvü olur, tərəflərinin biri cəmləndikdə ikincisi təkdə olur: qocalar evi, Qızlar bulağı və s. İstisna: həmkarlar ittifaqları, atalar sözləri, Elmlər namizədləri və s.
İkinci növ təyini söz birləşmələrinin əksəriyyətinin asılı tərəfini müəyyənlik bildirən yiyəlik hala çevirmək olar: məktəb bağı-məktəbin bağı. Lakin bəzi ikinci növ söz birləşmələrinin asılı tərəfi müəyyənliyə çevrilə bilmir: Nəsimi rayonu, istirahət günü, Novruz bayramı.
Üçüncü növ təyini söz birləşməsi (1Ty+2Tm)
Birinci tərəfi yiyəlik hal, ikinci tərəfi mənsubiyyət şəkilçili söz birləşmələrinə üçüncü növ təyini söz birləşmələri deyilir.
Üçüncü növ təyini söz birləşmələrinin tərəfləri arasına nə qədər söz girsə də, birlikdə bir cümlə üzvü kimi götürülür. Məsələn: Mənim mehriban anam gəldi. Cümlədə “mənim mehriban anam” birləşməsi cümlənin mübtədasıdır.
İstisna: Üçüncü növ təyini söz birləşmələrinin asılı tərəfi I və II şəxsin cəminin əvəzlikləri ilə ifadə olunduqda əsas tərəfin mənsubiyyət şəkilçisi düşə bilir (bizim sinif-imiz). Bu zaman birinci tərəf yanaşma əlaqəsi ilə əsas tərəflə əlaqəyə girərək təyin olur: sizin (hansı) dağlar və s.
Üçüncü növ təyini söz birləşmələrinin tərəfləri arasına istənilən qədər söz girə bilər.
Üçüncü növ təyini söz birləşmələri quruluşca sadə (mənim kitabım) və mürəkkəb (mənim gözəl kitabım) olur. Onların tərəfləri eyni zamanda cəmlənə bilir və əsas tərəfi bütün şəxslərin mənsubiyyət şəkilçisini qəbul edə bilir.
İkinci növ təyini söz birləşmələri ilə üçüncü növ təyini söz birləşmələri arasında bir sıra fərqli cəhətlər var:
- II növ təyini söz birləşmələrinin əsas tərəfi yalnız üçüncü şəxsin təkinin mənsubiyyət şəkilçisini qəbul etdiyi halda III növ təyini söz birləşmələrinin əsas tərəfi bütün şəxslərin mənsubiyyət şəkilçisini qəbul edə bilir.
- II növdən fərqli olaraq III növdə hər iki tərəf eyni zamanda cəmlənə bilir.
- II növdən fərqli olaraq III növdə tərəflər (istisna olsa da) ayrılıqda təhlil oluna bilir.
- II növdən fərqli olaraq III növdə tərəflər arasına istənilən qədər söz girə bilir.
Qeyri-təyini ismi birləşmələr
Bəzi ismi birləşmələr də var ki, onlarda asılı tərəf əsas tərəfi izah etmir. Ona görə də bu cür birləşmələrə qeyri-təyini ismi birləşmələr deyilir. Qeyri-təyini ismi birləşmələrdə asılı tərəf adlıq, yönlük, yerlik və çıxışlıq hallarda olur: dağlardan uca, anaya məhəbbət, beşdə dörd, gözlərdə qığılcım, qızlardan biri, gözü yaşlı, əlində qələm, döşündə orden və s.
Bəzi birləşmələrdə isə birinci tərəf III şəxs mənsubiyyət şəkilçili söz, ikinci tərəf sifət olur: əlləri qanlı, gözləri yaşlı və s.
Qeyri-təyini ismi birləşmələrin tərəfləri birlikdə bir cümlə üzvü olur: Qocaya hörmət (nə?-mübtəda) sizin borcunuzdur.
Bənzər xəbərlər...
XƏBƏR LENTİ
Olimpiya məşəli tarixdə ilk dəfə açıq kosmosa çıxarıldı
Toyuq buğlama (foto resept)
Möhtəşəm ziyafət donları
Hissləri güclü olan insanların ən diqqətə çarpan 17 xüsusiyyəti
Müdafiə Nazirliyi: Ordumuzda qan ehtiyatları ilə bağlı heç bir problem yoxdur
Əsl məhəbbət necə olur?
Redaktor brauzerdə işə salındı
Saç tökülməsinə mane olan qidalar
2020-ci il üçün Bill Qeyts-dən beş kitab tövsiyəsi
Avropa İttifaqı Gürcüstanı təhlükəsiz ölkələr siyahısından çıxardı
2 mindən çox əcnəbi qaydaları pozub
Tarkan şahzadə ilə qonşu olacaq
Solyari dəri xərçəngi əmələ gətirir?
Mina partladı: 5 hərbçi yaralandı
Hava ilə bağlı vətəndaşlara MÜHÜM XƏBƏRDARLIQ
3500-cü ildən gələn qadın:"Yadplanetlidən hamilə qalmışam”
Xəzərdə zəlzələ olub
Ermənistan Rusiyadan niyə uzaqlaşır?
Azərbaycanda koronavirus və karantin rejimi ilə bağlı son vəziyyət açıqlanır - CANLI YAYIM
BÜRCLƏR bizə nə vəd edir?-5 Oktyabr
Ermənistan prezidenti koronavirusa yoluxdu
İşğaldan azad edilmiş Qubadlı ilə bağlı yeni qurum yaradıldı: Rəis təyin olundu
Suçiçəyi xəstəliyi
Koronavirusla bağlı SON STATİSTİKA
Dilan Çiçeyin arıqlamasının səbəbi bəlli oldu-FOTO
Üzdə məsamələri bağlayan maska.
Azərbaycanda zəlzələ olub
Ev üsulu "Twix" şokoladı (foto resept)
WhatsApp-da yalan xəbər yayanlar müəyyənləşdiriləcək
15 dəqiqəlik görüşünü hərraca qoydu
Şəhər sakinləri Ərdoğanı kəfənlə qarşıladılar
"Kök deyiləm sümüklərim ağırdır"
Putin Lukaşenkonu Moskvaya çağırdı
İlin ilk günəş tutulması belə olacaq
Sabah çətir götürməyi unutmayın
4 qollu, 4 ayaqlı uşaq doğuldu - FOTO
Venesiya kinofestivalının qalibləri məlum oldu - SİYAHI
Saxta kölgələr
Ronaldu hönkür-hönkür ağladı
Ter-Petrosyan Paşinyanı ümummilli bəla adlandırdı
Ramazanda 5 möcüzəvi qida
Orfoqrafiya lüğətindəki mənasız sözlər açıqlanıb: asfaltsifət, aşnabaz, aftafa-ləyənsiz, arvadyosunlu - SİYAHI
Sosial şəbəkələrdə yayılan video ilə bağlı - Aeroportdan açıqlama
Tezliklə arıqlamağı vəd edən pəhrizlər əslində necə işləyir
Sabah Bakının bu hissələrində qaz olmayacaq
Əhya gecələri nə zamandır?
Sabahın HAVAsı
Türkiyədən Qarabağ BƏYANATI
Saçaqlı geyimlər
Tarkan atalığa indidən hazırlaşır
- ŞƏRHLƏR