Coğrafiya elmi ən qədim elmlərdən biridir. “Coğrafiya” termininin yunancadan tərcüməsi “Yeri təsvir edirəm” deməkdir (geo – Yer, qrafo – çəkmək, təsvir etmək). Hazırda bu elm iki əsas hissədən ibarətdir: fiziki coğrafiya, iqtisadi və sosial coğrafiya.
Bir elm kimi fiziki coğrafiya Yer səthinin təbiətini və orada baş verən hadisələri öyrənir. İqtisadi və sosial coğrafiya isə əhali və onun təsərrüfat fəaliyyətini öyrənir. Coğrafiya bir sıra elm sahələri ilə qarşılıqlı əlaqəyə malikdir. Lakin o daha çox geologiya, riyaziyyat, fizika, kimya, biologiya, iqtisadiyyat elmləri ilə bağlıdır.
Fizifi coğrafiya geomorfologiya, iqlimşünaslıq, hidrologiya, torpaq coğrafiyası, biocoğrafiya, landşaftşünaslıq, geoekologiya və s. sahələri özündə birləşdirir. Fiziki coğrafiyanın ən sıx əlaqədə olduğu elm sahələri geologiya, geofizika, geokimya, biologiya və s.-dir. Fiziki coğrafiya təbii şəraiti və təbii ehtiyatları tədqiq etməklə onların insan həyatında rolunu, insanların təbiətə təsirini öyrənir.
Coğrafiya elminin yaranması və inkişafı uzun sürən tarixi prosesdir. Qədim dövrdə coğrafiya təsviri xarakter daşımışdır. Səyyahları, dənizçiləri, tacirləri ilk coğrafiyaşünaslar saymaq olar. Bu elm quldarlıq dövründə Şərqdə yaransa da, Şərqin tənəzzülündən sonra onun mərkəsi Yunanıstana və Misirə keçmişdir. Qədim dövrün çoğrafiyası haqda məlumatlar Herodot, Aristotel, Eratosfen, Strabon, Ptolomey və başqalarının əsərlərində ümumiləşdirilmişdir.
Coğrafiya elminin formalaşmasında Eratosfenin (b.e.ə II-I əsrlər) xidməti böyükdür. Coğrafiya terminini ilk dəfə işlədən Eratosfen, həm də Yer kürəsinin bizə məlum olan ilk xəritəsinin, ilk coğrafiya kitabının müəllifi olub, Yer çevrəsinin ölçülərini ilk hesablayan alimdir. Strabon (b.e.ə I- eramızın I əsrləri) böyük həcmli “Coğrafiya” kitabının müəllifidir. (17 cilddən ibarətdir, XI kitabda Qafqaz və Azərbaycan haqqında məlumat verilir). Ptolomey (I-II əsrlər) öz xəritəsində ilk dəfə meridian və paralellər cızmış, Yerin kürə formasında olmasını nəzərə almışdır.
O, Qafqaz Albaniyası (qədim Azərbaycan) haqda geniş məlumat verib. Eratosfen və Ptolomeyin xəritəsində təqribən eyni ərazilər (Şimali Afrika, Avropa, Ön Asiya) təsvir olunsa da, nisbətən mükəmməl olan Ptolomeyin xəritəsindən XV əsrə qədər istifadə olunmuşdur. Güman olunur ki, ilk qlobusu b.e.ə III əsrdə yaşamış yunanıstanlı Krates Mallosski tərtib etmişdir.
Orta əsrlər dövründə alim və səyyahlar, tacirlər coğrafi məlumatların əldə edilməsində mühüm rol oynamışdılar. Biruni (973-1048) Şərqdə ilk qlobusu tərtib etmiş, Yerin ölçülərini daha dəqiqliklə vermişdir. N.Tusi (1201-1274) Yeri iqlimlərə bölmüş, XIII əsrdə məşhur olan 256 şəhərin koordinat cədvəlini tərtib etmişdir.
Kapitalizmin inkişafı dövründə bazarlrın genişləndirilməsi, yeni xammal mənbələrinin və ticarət yollarının axtarılması coğrafiya elminin inkişafı üçün əlverişli şərait yaratdı. XV-XVIII əsrlərdə Böyük Coğrafi kəşflər nəticəsində əksər materiklərin sahil xətləri müəyyən edilmiş, Yer kürəsinin çox hisəsi öyrənilmişdir. X.Kolumb və onun meəllimi Toskanelliyə N.Tusinin tərtib etdiyi koordinat cədvəli, Yerin kürə formasında olması haqda fərziyyələr məlum idi. Odur ki, Kolumb 1492-ci ildə Hindistan dəniz yolu ilə çatmaq məqsədilə qərbə doğru səyahətə çıxdı. İki ay üzdükdən sonra yeni torpaqlar gördü və buranı Vest-Hind, yerli əhalini isə hindu adlandırdı. Bu torpaqları Kolumb kəşf etsə də, Ameriqo de Vespuççi həmin əraziləri 1498-ci ildə tədqiq edərək, buranın yeni materik olduğunu sübut etdiyi üçün, onu Amerika adlandırmışlar. Vaski da Qama 1498-ci ildə Afrikanın cənubundan keçərək Avropadan Hindistana dəniz yolu olduğunu kəşf etdi. F.Magellan 1519-cu ildə qərb istiqamətində səyahətə çıxdı, ekspedisiya üzvlərinin bir hissəsi 1522-ci ildə şərqdən öz vətənlərinə qayıtdı. Bu ilk dünya səyahəti coğrafiya elminə iki böyük töhfə verdi: 1) Yerin kürə formasında olması əyani şəkildi sübut edildi. 2) Dünya okeanının vahidliyi sübut edildi.
XVII əsrdə hollandlar (V.Yanson, A.Tasman) Avstraliyanı kəşf etdilər. XVIII əsrdə ingilis səyyahı C.Kuk dünya səyahətinə çıxmış, bu zaman bir sıra əraziləri kəşf və tədqiq etmişdir. O, həmçinin ilk dəfə Avstraliyanın müstəqil materik olduğunu sübut etmişdir. 1819-1821-ci illərdə rus dənizçiləri F.Bellinshauzen və M.Lazarev antarktidanı kəşf etdilər.
Şimal coğrafi qütbə ilk dəfə 1909-cu ildə Robert Piri, cənub qütbə isə 1911-ci ilin dekabrında Rual Amundsen, 1912-ci ilin yanvarında isə Robert Skott çatmışlar. H.Z.Şirvani (1780-1838) 40 il ərzində Şimali Afrika, Cənub-Qərbi, Cənubi, Mərkəzi və Cənub-Şərqi Asiyanı öyrənmişdir.
Müasir dövrdə fiziki coğrafiya elminin qarşısında duran əsas məsələlər yeni metod və cihazlardan istifadə etməklə Yerin daxili quruluşunu, atmosferi, Dünya okeanını, kosmosu, geoekoloji vəziyyəti dəqiq etmək, insan və təbiət arasında qarşılıqlı təsirlə bağlı problemləri öyrənmək və proqnoz verməkdir.
Beləliklə, Yer haqqında coğrafi bilik və təsəvvürlərin inkişafını 4 mərhələyə ayırmaq olar:
1) Qədim dövr (ibtidai təsəvvürlə dövrü – V əsrə qədər) – təbiətdə hər şey miflərlə əlaqələndirilir, yerin müstəvi olduğu düşünülür.
2) Orta əsrlər dövrü (V-XIV əsrlər) – kiçik yelkənli gəmilərlə səyahətə çıxılır. Yerin daha böyük olduğu qəbul edilir.
3) Böyük Coğrafi kəşflər dövrü (XV-XVIII əsrlər) – demək olar ki, Yerin bütün hissələri kəşf edilir.
4) Müasir dövr – müasir texnikanın köməyi ilə Yer kürəsində baş verən bütün proseslər dərindən öyrənilir.
XƏBƏR LENTİ
Yağış yağacaq, şimal küləyi əsəcək
Müəllimlərin maaşı 4 dəfə artırıla bilər
Messi klub seçimini etdi
Ceki Çan "Oskar"a oyuncaqla gəldi
KƏBƏnin qapısının sirri açıldı
Əminə Dilbazinin 100 illik yubileyi keçiriləcək
Meqan Foks Çanakkaledə-FOTO
Beren Saat Kənanı təbrik etdi-FOTO
Erməniləri qorxudacaq təlim başlayır
Rəngarəng ayaqqabı modelləri
Trampın qızından ağılasığmaz addım
Dünyanın ən maraqlı qiyafətləri
Nadir Qafarzadə: "Hüseyn ölüb, cəhənnəmə, qara gora ölüb, böyük iş olub?"
Tarixdən...(4)
Alişan oğlunu ilk dəfə TƏTİLƏ apardı-FOTO
Qripdən necə qorunaq?
Bengü ANA OLACAQ-FOTO
Erməni silahlı bölmələri yenidən atəşkəsi pozublar
Sevinc gətirən doğuş
Mobil telefonlar üçün qorxulu virus yayılıb
Burberry payız-qış kolleksiyasi 2010-2011
Rənglərlə tərzinizi yaradın
İçərişəhər Azərbaycana beynəlxalq mükafat qazandırdı
Pensiyasını orduya dəstək üçün verən ahıl kişi: Azərbaycanı duyğulandıran görüntü - VİDEO
Əsəbiləşdirən iş yoldaşları
Türkiyədə şəhər adları dəyişir
Aktyor 45 kq arıqladı, kimsə tanımadı-FOTO
Ruhi xəstə, yoxsa cinayətkar?
Xəzəryanı ölkələrin iştirakı ilə birgə teatr festivalının keçirilməsi müzakirə edilir
Dondurmalar mövsumu hansı təhlükələrlə gəlir?
Cennifer Lopez FOTOsu ilə 8 milyonun diqqətini cəlb etdi
Düymələr
NASA-dan QORXUNC XƏBƏRDARLIQ
Təhsil nazirindən yeni tədris ilinin başlaması ilə bağlı AÇIQLAMA
Xaricdə distant təhsil alanların diplomları niyə tanınmır?
“WhatsApp”da “blokdan çıxmağın yeni üsulu
Tolqahan Sayışmandan 3 milyonluq yatırım - FOTO
Emin Ağalarov qarda çimdi – FOTO
Uşaqlara ayaqyolu dərsi
Günün ulduz falı - 06.04.2014
Rubl necə yüksələcək?
Məşhur müğənnidən hamiləlik AÇIQLAMASI
Məşhurlardan dəriyə qulluq maskaları
90-cı illərin saç və makiyaj trendləri geri gəlir
Dəcəl ev heyvanları
Şuşa şəhərinə içməli suyun verilməsinə başlanıldı - VİDEO
Addım-addım xərçəngə aparan qidalar
31 yanvara HAZIR OLUN! - 152 il sonra TƏKRARLANACAQ
Hamilə olduğunu zənn etdi, əslində isə-ŞOK Görüntü
Tarixi şəxsiyyətlərdən qısa dialoqlar (2)
- ŞƏRHLƏR