Uzun tələffüz olunan sait səslər
Əlifbamızdakı [`ı`], [`ü`] saitlərindən başqa bütün saitlər uzun tələffüz olunur. Uzun tələffüz olunan saitlərin iştirak etdiyi sözlər, əsasən, ərəb mənşəli sözlərdir. Uzun tələffüz edilən saitlərdən sonra [`:`] işarəsi qoyulur. Uzun tələffüz olunan sait sözün istənilən hecasında ola bilər. Hansı sözdə uzun tələffüz olunan sait varsa, həmin sözdə hərf və səs tərkibində heç bir fərqlilik yaratmır. Gəlin uzun tələffüz olunan saitlərin hər birinə aid nümunələrə baxaq.
[`a:`] - Sabir, Tahir, Nadir, xiyaban və s.
[`o`] - Tofiq və s.
[`u`]- Surət, rütubət, musiqi və s.
[`e`] - Ecazkar, etibar və s.
[`ə`] - Tətil, mədə, tərif və s.
[`i`]- Mədinə, vəsiqə, zinət və s.
[`ö`] - Möcüzə, mötərizə və s.
[`o`] və [`ö`] saitlərinin uzun tələffüzü başqa halda da baş verir. Yəni v və n samitləri tələffüzdə ixtisar olunur və həmin səslər uzun tələffüz edilir. Məsələn, tövlə [`tö:lə`], dovşan [`do:şan`]. Bu tip uzanma zamanı isə sözün deyilişi ilə yazılışı arasında fərq yaranır.
Uzun tələffüz edilən saitlər vurğu qəbul etmir. Amma elə istisna sözlər var ki, orada uzun tələffüz edilən saitlə vurğu eyni hecada olur. Bəzi, bəzən, sonra, yəni, bəli, lakin sözləri bu istisna sözlərdəndir. Bu sözlərdə həm vurğu, həm də uzun tələffüz olunan sait birinci hecadadır. Bu mövzuya xüsusi diqqət etmək lazımdır. Çünki testlərə çox düşür.
Milli sözlərimizdə uzun tələffüz edilən sait yoxdur. Dovğa, ovuşdurmaq, qovurma, qarovul sözləri istisnadır.
Elə sözlər var ki, orada uzun tələffüzə görə sözlərin mənası dəyişir. Məsələn, nərə - [`nə:rə`], bəzən - [`bə:zən`] və s.
Bəzən bir sözdə iki sait uzun tələffüz oluna bilər. Məsələn, taziyanə - [`ta:ziya:nə`], malikanə - [`ma:lika:nə`], dəvətnamə - [`də:vətna:mə`] və s.
Ərəb-fars mənşəli saitlə bitən bir sıra sözlər samitlə başlayan şəkilçi qəbul edəndə söz kökündəki sonuncu sait uzun tələffüz edilir. Məsələn, vəfasız - [`vəfa:sız`], şəfalı - [`şəfa:lı`], mənbədən - [`məmbə:dən`] və s.
Bu iki sözdə isə bir çoxarı saitləri uzadır. Amma əslində bu sözlərdəki saitlər uzanmır: heca, hesab.
Sonu cingiltili samitlə bitən sözlərin yazılışı və tələffüzü
Sonu b, d, g, c samitləri ilə bitən sözlərdə tələffüz zamanı iki fərqli cəhət yaranır.
1) Bu tip bəzi sözlər yazıldığı kimi tələffüz olunur. Bu zaman həmin söz ya saitlə başlayan şəkilçi qəbul edir, ya da özündən sonra gələn söz saitlə başlayır. Məsələn, tüfəngi, kitabı, ağac axtarmaq, kitab alan və s.
2) Həmin samitlərin kar qarşılığı kimi tələffüz olunur. Bu zaman həmin sözlər ya samitlə başlayan şəkilçi qəbul edir, ya da ki, özündən sonra samitlə başlayan söz gəlir. Bu cür sözlər şəkilçisiz işləndikdə də, əsasən, kar tələffüz olunur. Məsələn, bulud topası - [`bulut topası`], buludlu - [`bulutdu`], kitab - [`kitap`] və s.
Əgər sonu c samiti ilə bitən sözlər d, l, t, z, s, n samiti ilə başlayan şəkilçi qəbul edərsə, c samiti [`ş`] kimi tələffüz edilər. Məsələn, əlacsız - [`əlaşsız`] və s.
Sonu z samiti ilə bitən bəzi sözlər də kar tələffüz olunur. Məsələn, palaz - [`palas`], yersiz cavab - [`yersis cavap`], almaz - [`almas`] və s.
Tələffüz zamanı dəyişikliyə uğrayan səs orfaqram adlanır. Məsələn, yuxarıdakı nümunədə verilən almaz sözündəki z hərfi [`s`] səsi kimi tələffüz edildiyi üçün həmin səs orfoqramdır.
Sonu "Q" ilə bitən sözlər
Dilimizdə son səsi [`x`] və ya [`ğ`] kimi tələffüz olunan çoxhecalı sözlər q ilə yazılır. Söz şəkilçisiz tələffüz ediləndə q-x kimi tələffüz edilir. Məsələn, uşaq - [`uşax`], qonaq - [`qonax`] və s. Bu cür sözlərə saitlə başlayan şəkilçi artırıldıqda q-ğ əvəzlənməsi baş verir. Bu, təkcə tələffüzdə deyil, yazılışda da belədir. Məsələn, ocağa, ocağı, qonağın və s. Bu tipli sözlərin hamısı milli sözlərdir. (İstisna: uşağ-ımız).
Sonu q ilə yazılıb [`k`] kimi tələffüz olunan sözlər ərəb mənşəli sözlərdir. O sözlər bunlardır: müttəfiq, ittifaq, nifaq, istintaq, şəfəq, üfüq, hüquq, eşq, əxlaq, vərəq, aşiq, natiq, irq və s. Belə sözlərə saitlə başlayan şəkilçi artırıldıqda heç bir fərq yaranmır. Məsələn, ittifaqımız, şəfəqə. Buraya bəzi Avropa mənşəli sözlər də daxildir. Məsələn, dialoq, monoloq və s.
Sonu q ilə yazılan təkhecalı sözlərə də saitlə başlayan şəkilçi artırıldıqda son samit dəyişmir. Məsələn, xalq - xalqım, irq - irqi və s.
Sonu "K" ilə bitən sözlər
Sonu [`x`] səsi kimi tələffüz olunan çoxhecalı milli sözlər [`ke`] ilə yazılır. Bu cür sözlər şəkilçisiz k ilə yazılır. Məsələn, bilik - [`bilix``], külək - [`küləx`] və s. Belə sözlərə saitlə başlanan şəkilçi artıranda k-y əvəzlənməsi baş verir. Məsələn, biliyi, küləyə, ürəyi və s.
Sonu k ilə bitən təkhecalı və çoxhecalı alınma sözlər saitlə başlanan şəkilçi qəbul edəndə son samit dəyişmir. Məsələn, türkü, ləkin, malikin, iştirakımız, əmlakın, istehlakı və s. (İstisna: mələyin, fələyin və s.)
Bənzər xəbərlər...
XƏBƏR LENTİ
Bakıda Velopark açıldı
Nalbandyan türk nazirlə görüşməmək üçün gizləndi
Beynin aktivliyini artıran 3 amil
Sağlam dəri üçün qaragilə maskası
İşində nöqsanlar aşkarlanan tibb işçiləri cəzalandırıldı - RƏSMİ
Şagirdlər və müəllimlər arasında qızılca yayılıb? -RƏSMİ AÇIQLAMA
26 il Qubadlısız...
Dəm qazından niyə boğuluruq? - SƏBƏBLƏR
Siyasətçilər və onların sevgiləri
Məhkəmə Dəniz Çakır haqda qərar verdi
Yarım milyonluq üzüyünü restoranda unutdu - FOTO
Hər qadına lazım olan 5 ayaqqabı
Bu şəxslərin işə çıxmasına yenidən icazə verildi - RƏSMİ
Qısa boylu qadınlar necə geyinməlidir?
Əhaliyə xəbərdarlıq edildi
Bakıdan qaçan turistlər
Bakıda məktəbəhazırlıq qruplarına elektron qeydiyyat başlayır
Dekolte lenti ilə gözəlliyi azad yaşayın
Şəngülüm, Şüngülüm, Məngülüm
Ermənilər Qapanlını atəşə tutdular
27 dəqiqə ölən qadın o dünya haqqında danışdı
“Vətən Müharibəsi Qəhrəmanı” adı kimlərə veriləcək? - RƏSMİ
Menstruasiya ağrılarını azaldan ərzaqlar
27 sentyabr Azərbaycanda Anım Günü elan olundu - SƏRƏNCAM
"IV İslam Həmrəylik Oyunları da müstəqil Azərbaycanın tarixinə növbəti qələbə kimi daxil olacaq"
Yeni şəxsiyyət vəsiqəsi belədir
Ronaldonun sevgilisi DİQQƏT ÇƏKDİ-FOTO
Şahzadə bağçaya gedir
Bağırsaqları təmizləyib, arıqladan iki ən asan metod
Peyvəndlə qarşısı alına bilən yoluxucu xəstəliklər
Səddam Hüseynin yazdığı roman aşkarlanıb
Boşananların sayı evlənənlərdən çoxdur
Kriştianu Ronaldu təyyarədə bayram elədi
Ən təhlükəli şirkətlər açıqlandı
"Kefli" armud (foto resept)
İrina Şeyk gələn il ikinci dəfə ana olacaq
Metronun qeyri-adi sərnişinləri
Putindən ərəbləri şoka salan qərar
Mingəçevir və Ağcabədi rayonlarının əraziləri intensiv atəşə tutulur - RƏSMİ
Ruhlarla danışmaq üçün qurğu
"İƏT Dağlıq Qarabağ məsələsində hər zaman Azərbaycanı dəstəkləyib"
Qarpızın faydaları
Qənirə Paşayevadan peşə əmək qabiliyyətini itirən vətəndaşlarla bağlı TƏKLİF
Qadınlar yarım gün işləməli
“Eurovision 2020”nin ilk iştirakçısı bəlli oldu
Sabahın HAVAsı
M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin Bakı şəhərindəki filialı tələbə qəbulu elan edir
TƏBİB-dən əhaliyə ÇAĞIRIŞ
2014-cü ildə karyeralarını başa vuran ulduz futbolçular
Koronavirusla bağlı SON STATİSTİKA
- ŞƏRHLƏR