İqtisadiyyat və biznesyönümlü təhsili olanlar istehlak cəmiyyəti termini ilə tanışdırlar. Qeyri-iqtisadi ixtisas sahibləri isə bu termini bilməyə bilər, amma hansısa məqalədə, xəbərdə də eşitmiş ola bilərlər. Bu yazı ilə bu terminin doğurdu vacib məsələlərə toxunmaq istərdim. Məqaləni hansısa elmi dərəcəli ekspert kimi deyil, ilk öncə sıravi, orta-statistik vətəndaş və ən əsası isə "sistem"-in bir hissəsi olmağa hələ təzə başlayan birisi kimi obyektiv olaraq yazmaq istəyirəm. Obyektiv reallıqdan hərəkət edib, planetar mövzulara toxunaq.
Orta məktəbdə keçirilən və 99% hallarda da nə oxunmayan, nə də lazımi mütəxəssislər tərəfindən tədris edilməyən "İqtisadiyyat" dərslərindən yadımda qalan yeganə pedaqoq izahatı budur: "İnsan daima nəyəsə ehtiyac duyur. O, hər gün nə isə istəyir. İnsan ehtiyacını qarşılamaq üçün isə iki seçim ilə üzləşir: o, ya bu ehtiyacı qarşılamalıdır, ya da onu içində boğmalıdır.". Bu izahat nə qədər qısa və kobud olsa da, özündə həqiqəti ehtiva edir. Müasir insansa bu iki seçimi çoxlu alt seçimlərə bölərək özünü istehlak cəmiyyətinin mürəkkəb torlarına bürüyüb. Ən əsası isə pedaqoq bu izahatı verərkən boğmaq sözünü cani-dildən deyirdi və hətta əllərini yumruq formasında da sıxırdı.
Orta-məktəbin kasad savadlı pedaqoqu insanı insan edən "Ehtiyaclar" mövzusunu izah edəndə başa düşmürdü ki, əlbəttə insanın imkanı olmadığı halda ehtiyacını ödəyə bilməyəcək, lakin daxilində "boğduğu" ehtiyacların cəmdəkləri elə insanın daxilində də qalacaq. Nəticədə bu cəmdəklər o qədər çoxalacaq ki, onun iy-qoxusu, zir-zibili insana cəhənnəm əzabı verəcək. Bu əzab həm onun özünə, həm də onun yaxınlarına işgəncə bəxş edəcək. Öz növbəsində buna bir çox ad vermək olar: psixoloji reaksiya və travmalar, şəxsiyyət böhranları, depressiya və ya qaraqabaqlıq.
İnformasiya cəmiyyətində onun hər bir üzvü hər gün informasiya bombardımanına məruz qalır. Hər gün milyonlarla insan səhər tezdən yuxudan oyandıqdan, gecə ağır, yorucu iş gününün sonunda şirin yuxuya gedənə qədər, müxtəlif məhsul və xidmətlər haqqında tonlarla məlumat qəbul edir. Onların arasında mütləq fərdi maraqlandıran, əvvəllər ehtiyacı olmadığı halda gördükdən və müvəqqəti istifadə etdikdən sonra onun ən əsas arzusuna çevrilən məhsul və xidmətlər çoxdur. Vətəndaşın artıq stimulu var. O, "A" məhsulunu istəyir. Deməli, hər şey çox sadədir: qiymətini öyrənir, ya maddi imkanı ona izn verir ki, onun alıb can sağlığı ilə istehlak etsin, ya da qiyməti haqqında məlumat alıb dilxor-dilxor onun dəyərini necə toplayacağı haqqında çıxış yolları fikirlərşsin. Buraya qədər izah etdiyim mərhələlər tamamilə normaldır və mənə elə gəlir ki nəyisə tənqid etmək və ya tərifləməyə ehtiyac yoxdur. Bundan sonra da buna bənzər bir şey etmək istəməsəm də, istehlak etmək istəyib, amma edə bilməyən insanın özünə və ətrafındakılarına vurduğu psixoloji zərbələr olduqca maraqlıdır. Əlbəttə ki, hər şey istəyin gücündən aslıdır. İstək nə qədər güclü olarsa və insan onu ödəyə bilməzsə özünəməxsus halda yaranan özünə və ətrafına qarşı aqressiyanın dərəcə və şiddəti də bir o qədər yüksək olur.
Belə ki, istehlak üçün lazımi vəsaiti olmayan şəxs arzu obyektini müxtəlif formada beynində hərlədər. Özünü ya uğursuz insan kimi qəbul edər, ya da ona layiq olmadığını düşünər. Əksinə, istədiyi əmtəəni əldə edən və ya yaxşı pul qazanan insan isə özünü çox ağıllı və bacarıqlı insan hesab edər. Ödənməyən ehtiyaclar üçün depressiya qaçılmazdır. Əsas məsələ onun davamlılığındadır. Ya qısamüddətli olar, bəxt gətirməsə isə uzunmüddətli. Reklamlar, o şeytan oyuncaqları isə insanlara vitrindəki, televizordaki və ya hər hansı media vasitəsindəki məhsulu istehlak etməyəcəkləri təqdirdə necə də içləri boş biriləri, necə də indiyə qədər mənasız həyatlarının olduqlarını sırımağa çalışırlar. Beləliklə iş yükünün fiziki ağırlığı və qarşılığında ürəksiz formada verilən əmək haqqının mənəvi ağırlığı altında əzilən bizim yazıq vətəndaşın başının üstündə şeytanın özü - ehtiyac, sonra isə nəvələri - arzular və istəklər də tərəzi-tərəzi oynamağa başlayırlar. Üstəlik bizim bu dostumuz subaylığın daşını atırsa (o, kişidir) istehlak cəmiyyətinin dili ilə desək pulsuz-təmənnasız bonuslar qazanır. Sonra o, bu bonusları toplayıb özünəqsəd üsulu seçə bilər. Yox. Arzu edirəm vəziyyət o pis dərəcəyə çatmaz.
Psixologiya elmi də öz növbəsində kapitalizm dünyası ilə ayaqlaşmağa çalışır. Onun yaratdığı problemlərin aradan qaldırılması üçün pis-yaxşı çıxış yolları fikirləşir. Deməzdim ki, bu lazımi nəticələri verir. Əksinə qara biznesin ən yaxşı silahdaşı elə psixologiya adlandırdığımız elmdir və avtomatik olaraq elmdə əxlaq mövzusu yada düşür. Elə buna görədir ki, şoppinq adlandırılan alış-veriş prosesi daha çox sörfinqə bənzəyir. Dalğalar isə ya aylıq maaşlar, ya da əldə olunan gəlirdir. Gəlir çox olsun ki, ucalıb ucalıb özümüzü göstərək. Özümüzü göstərək ki, ətrafımızda da humanoidlər peydə olsun.
İstehlak mallarını başa düşmək olar, bəs yaxşı bizim sağlamlığımız? Bizim sosial həyatımız? Bunlar da müəyyən qədər deyil, kifayət qədər maliyyə tələb edir. İndi gəl bunu içində boğ. Əsas odur ki, sən içində onu boğmağa başın qarışanda, o səni çöldən çoxdan boğacaq.
Nəticə isə odur ki, bütün bu proseslərin ağır psixoloji nəticələri olur. Həyat yoldaşının, övladının və sonda da özünün ehtiyaclarını qarşılaya bilmədikdə yuxusuz gecələr, gərgin sinir sistemi, aqressiv davranışlar və digər özünəəziyyətlər olur. Depressiv vətəndaşlar antidepressiya vasitələri dərman preparatlarının binzesinin əsas investorlarına çevrilirlər. İqtisadiyyat bizi depressiyaya salaraq hətta ondan da pul qazanır. Plastilin kimi insanı hansı vəziyyətə salırsan sal çox gəlirli sahədir.
Bəs yaxşı nə edək? Bu qədər yazıb axırda azacıq da olsa ağıllı-ağıllı danışmayacağıqsa, məncə, yaddaqalan bir şey olmaz. İlk öncə insanları vitrinlərin önündən çəkib aparmaq lazımdır. Bu o demək deyil ki, heç vaxt heç kim istədiyi almasın. Xeyr. Sadəcə Vitrinə baxıb ağıllı qərar vermək bacarığı ilə, vitrini beyinə daxil etmək arasında fərq çoxdur. Ətrafımız bizi nə qədər inandırmağa çalışsa da, o məhsulsuz da həyat davam edir. Xüsusilə isə ailə üzvləri bir-birini başa düşməlidirlər. Nədənsə imtina etməyi bacarmaq endemikləşir. Qarşılıqlı anlayış çıxış yoludur. Emosiyalara meydan vermək bir çox problemlərə səbəb olur. Nəyin lazım olduğuna, nəyinsə artıq olduğuna birinci evdə, beyində qərar vermək lazımdır, ticarət mərkəzlərində deyil. Əks təqdirdə yüksək kredit borcu, boş pul qabı qaçılmazdır. Belə olduqca isə, hətta satın alınan əmtəələrdən alınan həzzin də dərəcəsi minimal olur.
Bütün bu informasiya atəşinin içində yaşamaq çətindi. Hücum cəbhəsi anlayışı olmadığından müdafiəni təşkil etmək çətindi. Buna baxmayaraq özümüzü ələ alıb istəklərimizin özümüzə və yaxınlarımza hansı təsirləri göstərdiyi haqqında düşünməyə dəyər.
Xeyirli alış-verişlər.
Müəllif: İbrahim Niftiyev
XƏBƏR LENTİ
Köpüklü cupcake (foto resept)
Qızıl-gümüş bazarında vəziyyət necədir? - VİDEO
Sadə gəlin buketləri
Bir-birindən gözəl manikür modelləri
Merve Özbeyin xına gecəsinə ulduzlar axın etdi-FOTO
Pensiya ilə bağlı yenilik
"Matrisa" yenidən çəkilir
"1 həftəyə 5 kq arıqla"
101 yaşlı kişi koronavirusa qalib gəldi – İtaliya möcüzəsi
Menstruasiyadan əvvəl şişkinliyi necə azaltmalı?
Üz formasına görə qaş formaları
Azərbaycanda bu il nə qədər yol çəkilib?
Aylıq telefon xərcindən necə azad olmaq olar?
Yerə böyük meteorit düşdü-ŞOK görüntülər-VİDEO
Koronavirus dövründə çimərliklərlə bağlı VACİB ADDIM
Azərbaycanda bəzi mehmanxanalara dərəcə sertifikatları verilib
Darçınlı, qozlu piroq (foto resept)
"Azərbaycanda 2014-cü ilin "Sənaye ili" elan edilməsi ilə bağlı Tədbirlər Planı" təsdiq edildi
Qayda pozuntuları mobil telefonlara göndəriləcək
"Quş qripi" qayıdır
Spenserin düşüncələri
Gecə üçün uzun ziyafət geyimləri
Kirli paltarlar neçə dəfə yuyulmalıdır?
Görüntülü zəngdə fərqli görünmək istəyirsiniz?
"Tənbəl" dolması (foto resept)
Evlənmədən öncə belə deyildin. Niyə dəyişdin?
Buraxılış, qəbul və sınaq imtahanlarının vaxtı açıqlandı
Ac qarına yol verilən 4 xəta
Bakıda "qara bazar"dan 300 min manatdan çox valyuta götürüldü
Hamilələrdə doğuş qorxusu
Hadise yenə "hadisə" yaratdı-FOTO
Ali Baş Komandan: “Azərbaycan və İran dövlət sərhədi tam nəzarətə götürüldü”
Bu insanlara heç vaxt yalan danışmayın!
Leyla Əliyeva "Jara-2017" musiqi festivalına fəxri qonaq qismində qatılıb
Azərbaycan parlamentinin payız sessiyasının ilk iclası başlayıb
Bu gün Azərbaycanda daha 80 nəfər koronavirusdan sağaldı
Yas mərasimlərinin keçirilməsi qadağan edildi
Dolğu etdirdi, başına bəla oldu-FOTO
Dadlı toyuq budları(foto resept)
Güzgüylə dizayn edilmiş otaqlar
Sərt karantin dövründə iki saatdan çox vaxt sərf edənlər... - RƏSMİ
Almaniya Soçi olimpiadasında liderliyini qoruyur
Oktay Kaynarca erməni siyasətini pislədi-VİDEO
Günün ulduz falı
Yeni il bayramında orta məktəblərdə neçə gün tətil olacaq? - Nazir müavinindən AÇIQLAMA
Krediti olanlara qoyulan məhdudiyyət aradan götürülür
Sabah güclü yağış olacaq - Xəbərdarlıq
"Bu qadının sirri nədir?" - FOTO
Zidan evlənir
Santa Klausun qatarı