Qədim Mayya sivilizasiyası niyə məhv olub? Alina Belaris ( tarix elmləri üzrə magistr)
Qədim tarixin ən möhtəşəm tapmacalarından biri Mayya imperiyasının süqutu ilə bağlıdır. Mayya hindliləri yüz illər öncə böyük şəhərlər, gözəl məbədlər və ecazkar piramidalar tikiblər. Bu əfsanəvi imperiyanın dirçəliş dövründə (təxminən eramızın 900-cü ilində) kənd təsərrüfatı yerlərində insan sıxlığı hər kvadrat kilometrə 500 nəfər təşkil edib. Şəhərlərdə isə bu rəqəm 2000-i ötüb keçib, müqayisə üçün müasir Los-Ancelis və ya bütünlüklə Sinqapurda əhalinin orta sıxlığını göstərmək olar. Amma hansı səbəbdənsə bu sivilizasiya sönüb, şəhərlər inkişafdan qalıb, tikililər isə, zamanla xarabalığa çevrilib. Hazırda alimlər hesab edirlər ki, bu sivilizasiyanın məhvi təkcə sosial və iqtisadi səbəblərlə məhdudlaşmır.
Qədim Mayya üzrə mütəxəssislər, bu sivilizasiyanın Meksika sərhədləri yaxınlığında Qvatemala rayonlarının birində yerləşən xarabalıqlara diqqət yetiriblər. Onları bu qədim imperiyanın məhvinin yalnız tarixi aspekti maraqlandırmır. Yerli təbiəti tədqiq etməklə onlar yeni faciəni qabaqlamağa ümid bəsləyirlər. Qədim mayyalılar tərəfindən buraxılmış səhvlər Qvatemalanın bu rayonunda hazırda yaşayan əhaliyə dərs olmalıdır. Odur ki, alimlər bu insanları həmin faciənin təkrarlanmasından yayındırmağa çalışırlar.
Qədim göl bataqlıqları təbəqəsində qorunmuş bitki köklərini analiz edərək tədqiqatçılar belə qənaətə gəlirlər ki, təxminən 1200 il qabaq (Mayya imperiyasının məhvindən bir az öncə) bu təbəqədə ağac kökləri məhv olmağa başlayırlar. Onların yerində külli miqdarda yabanı ot kökləri peyda olur. Bu fakt bizə bir vacib məlumatı çatdırır; burada qalın meşələr yoxa çıxmışdır (ehtimal ki, yerli əhalinin baltasının təsirilə). Bu səbəbdən də burada gil eroziyası və onun məhsuldar layının zəifləməsi baş verib. Bu proseslər də öz növbəsində əhəmiyyətli problemlərlə, məsələn, regionda orta tempraturun 6 dərəcə qalxması ilə nəticələnib (bunu kompüter modeli vasitəsilə öyrənmək mümkün olub).
Qeyd olunan istilik tədricən gili qurutmuş və onun məhsuldarlığını zəiflədib. Bundan əlavə, orta tempraturun qalxması illik yağıntıların həcmində də nəzərəçarpacaq dəyişikliklərə səbəb olub. Quru keçən mövsümlərdə insanlar su çatışmazlığından əziyyət çəkiblər. Qrunt sularının həddi 150 metrdən də dərinə enmiş, onların əldə edilməsi mümkünsüzlüyə çevriləndə həyat tərzi bütünlüklə təbiətin şıltaqlığından asılı olub. Yaşamaq üçün yağış sularını toplayıb xüsusi yerlərdə saxlamaq lazım idi. Mayyalıların həyat şərtləri sadəcə dözülməz oldu. Arxeoloq və antropoloqlar bu region sakinlərinin sümük qalıqlarını öyrənərkən müəyyən ediblər ki, sivilizasiyanın süqutunun son onilliklərində yerli əhali susuzluqdan yetərincə əzab çəkiblər.
Lakin NASA-dan olan mütəxəssislər bu möhtəşəm sivilizasiyanın bədbinliyinin fonuna bir damla nikbinlik də qatırlar. NASA-da yeganə arxeoloq olan Tom Sever, Mayya sivilizasiyasının Qvatemala hissəsinin tədqiqatında kosmosdan çəkilən fotoşəkillərdən istifadə edib. Onların köməyilə Severin əlinə qədim mayyalılara məxsus daha bir tapmacanın açarı keçib; bir neçə yüzilliklər ərzində mayyalılar necə bu cür çiçəklənməyə nail olublar? NASA-dan olan arxeoloq peykdən alınan bu şəkilləri tədqiq edərkən, tədqiqat zonası yaxınlığında irriqasiya və drenaj sistemlərinə bənzər kanalların izinə rast gəlib. Yerli əhali bu kanalların aşkar olunduğu ərazini bajos, yəni xəndəklik adlandırır və buraları kənd təsərrüfatı üçün yararsız hesab edirlər. İyun ayından dekabr ayına kimi davam edən yağış mövsümündə bajos nəhəng palçıq bataqlığına çevrilir, ilin digər vaxtlarında isə toza dönənə kimi quruyur. Tom Severin kəşfinə qədər belə hesab edilirdi ki, bu cür yanaşma qədim mayyalıların iradəsindən kənar bir cəhd ola bilər. Severin qənaəti isə qətidir və daha irimiqyaslı tədqiqatlar tələb edir. Ona görə, aşkar edilmiş bu kanallar qədim mayyalıların gilin normal nəmliyini qorumaq üçün yaratdıqları xəndək sisteminin bir hissəsidir. Onlar bu xəndəklər vasitəsilə böyük bir ərazinin su hövzələrini idarə edə biliblər. Təxmin edilir ki, bajos sistemi sözügedən ərzinin 40%-ni təşkil edir.
Bu gün Qvatemalanın həmin hissəsində yaşayan yerli əhali torpağı qeyri-bərabər bölərək meşə zolağını katastrofik sürətdə məhv edirlər. Alimlər, Mayya imperiyasının süqutunun astanasında olan təhlükənin təkrarlanmasından çəkinirlər, hansı ki, yaşıllığın məhv edilməsilə gilin müdafiəsi azalmış, bu da ərazidə iqlim dəyişikliyinə səbəb olub. Kənd təsərrüfatı üçün əlverişli olmayan bajosun Tom Sever tərəfindən kəşfi ümid verir ki, yaxınlaşmaqda olan ekoloji faciəni yayındırmaq mümkün olsun. Bununla da yerli əhali öz qədim soydaşlarının acılarından faydalı dərs alaraq, təbiətə qarşı etdikləri qəddarlığın fərqinə varsınlar.
Ruscadan tərcümə etdi: Səbuhi Şahmursoy
Bənzər xəbərlər...
XƏBƏR LENTİ
Məkkədə gözlənilməz hadisə
HAVA necə olacaq?-XƏBRDARLIQ
Bensu Sorelin Ayrılıq xəbərləri yayıldı-FOTO
Azərbaycan post-sovet ölkələri arasında 6-cı oldu
“Qanlı Yanvar” Şəhidlər Xiyabanında
Koronavirusa görə pulsuz izləyəcəklər
Məşhur aktrisa vəfat etdi
Ana-bala olduqlarına heç kim inanmır - FOTO
Devid Bekhem İlk Dəfə Bunları Açıqladı-FOTO
Ciyər qutabı (foto resept)
Mətbəx üçün künc dəstləri modelləri
Uşaqları sərbəst necə tərbiyə etmək olar?
Kim deyir ki, qadın zəif məxluqdur?
İmmunitet sistemini zəiflədən hallar
Gənc anaların 10 qorxusu
Bollivud aktyorları (2)
Ünvanına yetişməyəcək məktub
Təbiətin gözəlliyini əks etdirən şəkillər
Dima Bilan əməliyyat olunacaq
Xərçəng xəstəliyinin əlamətləri
Dəbdən düşmüş ev dekorasiyası
Oskar qazanmasa da, çoxunun sevimlisinə çevrilən filmlər
Fransız dizaynerdən qəribə donlar
Günün qoroskopu: təkbaşına, müstəqil şəkildə çalışın
40 yaşından sonra dəblə necə ayaqlaşmalı?
Xələf Xələfov: "Azərbaycanla Türkmənistan arasında Xəzər dənizində mübahisəli yatağın olması məsələsindən danışmaq yersizdir"
Nazirlik hərəkətə keçdi
Sabah dərs olmayacaq?
Koronavirusla bağlı SON STATİSTİKA
Tarkanın qızı ilə ilk paylaşımı-FOTO
Avropa ölkələri Qafqaza yalnız neft anbarı kimi baxmamalıdır
Gimnastımız İtaliyada uğurla çıxış edib
Bədənini divar örtüyünə bənzətdi
Roman əsasında çəkilmiş ən yaxşı filmlər (2)
Kirayə mənzillərə müraciət başladı
Telekanal qazisini böyük coşqu ilə qarşıladı - VİDEO
Şokoladlı, kokoslu tort (foto resept)
Eser Yenenler yeni pəhrizə başladı
78 yaşlı azərbaycanlı "morj"
Balqabağın sehrli gücü
Saytımızın ƏN-ləri IV HİSSƏ
Ev bitkilərinə necə qulluq etmək lazımdır? (III hissə)
Cazibədarlığın xəritəsi
Ohanyan: "Azərbaycan ordusunu diqqətlə izləyirik"
Nuriyyə Əhmədovanın vəziyyəti yaxşı deyil
8 martda pul yığan müəllimlər cəzalanacaq
Hərəkət et, yaşa!
Evdə arıqlama üsulları
Ana südü və oksitosin hormonu
Azərbaycanda tutulan nəhəng balıq Türkiyədə satışa çıxarıldı
- ŞƏRHLƏR