Daha sonra “İsgəndərnamə”yə müraciət edək. Burada da heyranedici məqamlar çoxdur.
Əvvəl mövcud oldu tək hərəkət,
Onu iki yerə ayırdı sürət.
Hər iki hərəkət gəlib bir yerə,
Əvvəlki hərəkət ayrıldı yenə.
Bu üçü qoşulub bir-birinə,
Üç xətt zahir olu üç hərəkətdən,
Üç dövrə yarandı ondakı xətdən.
Burada hərəkətin mövçudluğunu söyləyən şair, ondan yaranan bərabər sürətli və dəyişənsürətli hərəkəti də görə bilmişdi. Eyni zamanda fəza və zaman anlayışına toxunaraq üç oxlu kooridinat sisteminin mövcudluğunu aydın şəkildə göstərmişdir.
Zərrə qədər boyası rəngi varmı havanın?
Tutqunluğu könüllər oxşayırmı havanın?
Hər kim ki, əyninə göy paltar geyər,
Günəşi özünə çörək eyləyər...
deməklə, şair işığın dispersiyası mövzusuna - optikaya toxunub. Bildiyimiz kimi Günəş işığı yerə çatana qədər fəzada səpilir və spektral qaydada müxtəlif şəkilə düşür. Göyün üzü mavi rəng alır.
Böyük filosof bir şerində Yer üzündə yalnız ağ rəngin mövcudluğunu qalan bütün rənglərin ondan alınmasını xüsusi ustalıqla qələmə alır.
Səma saflığında gümüş qədər ağ,
Günəş kimi təmiz gün kimi parlaq.
Gündüzün işığı ağlığındadır,
Ayın yaraşığı ağlığındadır.
Rənglər sünidir dünyada bir ağ,
Bilməyir sünilik bilməyir boyaq.
Nizami Gəncəvi haqqında bu cür dəyərli tədqiqatlara istedadlı fizik, şairə xanım, Neftçala rayonunun fizika müəllimi Günay İbrahimovanın yazdığı elmi məqalələrdə daha çox rast gəlinir.
Bir sözlə, Nizami irsində bu cür dünyəvi, fiziki qanunauyğunluqlar olduqca çoxdur.
Ümumiyyətlə, Azərbaycan klassik ədəbiyyatında böyük yaradıcılıq izləri olan filosof şairlər və yazarlar öz əsərlərində dünyanın nizam harmoniyasından, fiziki qanunauyğunluqlardan geniş istifadə etmişdilər. Şeyx Nizamidə olduğu kimi, Qazi Bünhanaddinin, Nəsrəddin Tusinin, Məhəmməd Füzulinin əsərlərindəki bu tip mövzular hələ də öz araşdırıcılarını gözləməkdədir.
Görkəmli orta əsr Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri. Azərbaycan-Türk ədəbiyyatı tarixində divan janrının ən möhtəşəm nümayəndələrindən biri kimi tanıdığımız Füzuli elm haqqında, dünyəvilik haqqında “Rindü Zahid” əsərində belə yazır:
Elm bir dəryadır ki, ondan
Həqqi tanımaq gövhəri hasil olar.
Elmin rütbəsini alimdən soruş,
Elmin ləzzətini cahil nə bilər...
Ümid edirəm ki klassik dövrün tədqiqatçıları bundan sonrakı tədqiqatlarında bu cür nüanslara daha dərindən diqqət yetirərək fizikanı, dünyəviliyi daha geniş formada araşdıracaqlar.
Müasir Azərbaycan poeziyasına gəldikdə buradakı rəngarənglik daha qabarıq diqqət çəkir. Ümumiyyətlə, 20-ci əsr müasir Azərbaycan poeziyasını iki dövrə bölmək olar: Sovetlər dönəmi və müstəqillik dönəmi. Sovetlər dönəmində hər sahədə olduğu kimi, ədəbiyyatda da vahid ideologiya hakim idi. Lakin bu ideologiyanın da tələblərindən sapmalar, yayınmalar mövcud olurdu. Həmin dönəmlərdə ideologiyanın tələblərindən irəli gələn ictimai-siyasi lirika ədəbiyyatın şah damarını tutsa da, məhəbbət lirikasi da öz axarında idi. Lakin lirikanın bu iki növündən fərqli olaraq, sərbəst lirik əsərlər müəllifləri də vardı ki, onlar daha çox ədəbiyyata elmilik, dünyəvilik gətirirdilər.
Məsələn, Azərbaycan ədəbiyyatina yeniliklər gətirmiş ölməz Hüseyn Cavid “Elmi-bəşər” şeirində dünyəviliyə qovuşmağın yolunun elmdə olduğunu göstərir.
Ruhpərvər, sevimli xülyadir
Ki, inanmaq əbəs... nasıl, nə demək.
İstərəm anlayırmısan? Məsəla:
İmdi yerdən səmayə doğru dərin,
Çox dərin bir fəza təsəvvür edin,
Yüksəlib bir bəyaz qanadlı hüma,
— Tizpərvaz bir fəriştə kimi —
Böylə dalsın onun dərinliyinə...
“Bilmək, öyrənmək” öylə bir uçurum
Ki, onun intəhası yox, dibi yox...
Azərbaycan ədəbiyyatında satira janrının zirvəsində dayanan Mirzə Ələkbər Sabir də öz əsərlərinin əksəriyyətində sətiraltı maneralarla dünyəviliyi, elmi tərəqqini öz oxucularına ötürürərək dini cəhalətin cəmiyyətdə yaratdığı gerilikləri ifşa edirdi:
Əcnəbi seyrə balonlarla çıxır,
Biz hələ aftomobil minməyiriz;
Quş kimi göydə uçar yerdəkilər,
Bizi gömmüş yerə minbərdəkilər!
Azərbaycan türkcəsinin saflaşmasında misiliz xidmətlər göstərmiş dahi Səməd Vurğunun əsərlərinin əksəriyyəti dünyəvilik və izahı təbiət qanunauyğunluqlarına söykənən dərinliklərlə zəngindir. Bu zənginlik şairin “Dünya” şeirində sözün həqiqi mənasında tam çılpaqlığı ilə verilmişdir:
Buludlar dağılır uzaqda lay-lay,
Yenə öz yerində yuvarlanır Ay,
Fəqət nə Cəlal var, nə də ki, Humay,
Nə ömrə acıyır, nə yaşa dünya.
Şair öz oxucusuna qəhrəmanları haqqında məlumat verməzdən öncə qısa bir ekuskurs edir ki, burada da təbiət harmoniyası, qısası astronomik məlumatlar insanı özünə cəlb edir.
Ulduzlar havanın bağrını dəlir,
Qayalı dağlardan duman yüksəlir,
Xəyalım gecəni salama gəlir,
Çapdırır atını bir başa dünya.
Şair bu bənddə aydın səmanı təsəvvür edərək, kosmik fəzada axan ulduzlar, daha doğrusu uçuşan meteorlar haqqında nəzm dilində danışır. Məlumdur ki, Yerə yaxınlaşanda daşlar hava kütləsi ilə toqquşur, nəticədə bərk qızaraq işıq saçmağa başlayır, lakin yerə çatmamış yanaraq görünməz olur. Bundan başqa, elm sübut edir ki, düzənliklərdən dağlara doğru ərazinin mütləq hündürlüyü kəskin dəyişdiyinə görə meteoroloji ünsürlər də dəyişir. Yəni dağ silsilələri ilə duman əmələ gətirici hava axınları yüksək qayalıqlarda daha çox dumanlar əmələ gətirir ki, bu dumanlar da yuxarı doğru qalxır. Şair bu cür real həyat nümunələri arasında öz xəyali sürətini işə salaraq məcazi mənada dünyanın əbədiliyini göstərir.
Ardı var...
Məqalənin müəllifi Yusif Alıyev
Bənzər xəbərlər...
XƏBƏR LENTİ
Ermənistanda zəhərlənmə
Bir dəqiqəyə suda əriyən plastik yaradıldı
HAVA necə olacaq? 14 İyun
Hande Yener ərə gedir?
Obama tarixi Kuba qərarını verdi
Darçınlı bisküvit (foto-resept)
Azərbaycanda insan adlarının düzgün yazılışının göstərildiyi kitab hazırlanacaq
Yevlaxda qeyri-adi olay
Bu ölkədə internet 2 il pulsuz olacaq
Bu gün imtahan olacaq
Aslılıq yaradan qidalar
Hikmət Hacıyev: “Ermənilər öz vətəndaşlarını və ölmüş əsgərlərinin cəsədlərini qəbul etmək istəmir”
Azərbaycanda daha iki şəxsdə COVID-19-a yoluxma faktı qeydə alınıb
2013-cü il ən isti illərin onluğuna düşəcək
Alimlərdən qorxunc proqnoz - Günəşdə "super partlayış" olacaq
Kiyevdən Türkiyəyə xain zərbə
Saçların ombre rənglənməsi
Modabaz kişi geyimləri
Münasibətiniz haqqında bilməli olduğunuz 4qayda
Bakı tıxaclarına son
Kredit borcu yalnız o halda bağışlana bilər ki ..
Məşhur vampirin qəsri satışa çıxarıldı
Bakıda qəbristanlıq rəzilliyi: Zibilləri məzarlığa kimlər atır?
Qaragiləli dondurma (foto-resept)
Emin Bakıda film çəkir - FOTO
Sitatlarımız - IV hissə (Son)
Bir ailədən müharibəyə gedən beş nəfər
"Heydər Əliyev tarixi şəxsiyyətdir, müstəqil Azərbaycanın qurucusudur, onun memarıdır"
Repetitorlar bu məsələyə diqqət etməlidir - VİDEO
Mobil telefonun gözəlliyə vurduğu zərbəni bilirdiniz?
Azərbaycan atletləri Avropa birinciliyində medalların sayını 5-ə çatdırıblar
Milyader olmadan əvvəl necə görünürdülər?
Yağlı və quru dəri üçün maska
Fransa yenidən karantin elan edir
Fransız dili - Dərs 8
Günün qoroskopu: qələbələr asan başa gəlməyəcək
Marsa pilotlu uçuşun vaxtı açıqlandı
Medusa
Yüz yaşını qeyd edən yaponların sayı 70 min nəfəri ötüb
Metin Haradan Adriana Lima AÇIQLAMASI
Sabahın HAVAsı
Qəzəbli sürücüləri necə dayandırmalı? - MÜZAKİRƏ
Dayəni necə seçməli?
Paltaryuyan maşınınızın ömrünü sirkə ilə uzadın!
Polşada üç həftəlik ümumxalq karantini başlayır
Viktoriya Bekhemdən FOTOsessiya
Pəncənizə görə xasiyyətinizi öyrənin
Qələbə paradında çəkməsini itirən qadın hərbçi mükafatlandırıldı-SƏBƏB
Suqovuşandan yeni görüntülər yayıldı
Günün qoroskopu: qarışıq, laübəli gündür