Söz birləşmələri əsas tərəfinin ifadə vasitəsinə görə iki yerə bölünür: ismi və feli birləşmələr
İsmi birləşmələr
Əsas tərəfi adlarla (adlar dedikdə isim, sifət, say, əvəzlik və bəzi zərflər nəzərdə tutulur) ifadə olunan birləşmələrə ismi birləşmələr deyilir. Məsələn: yeməli meyvə, insanın yaxşısı, kitabların üçü, uşaqların hamısı və s.
İsmi birləşmələrin asılı tərəfləri əsas tərəf izah etdiyi üçün belə birləşmələrə təyini söz birləşmələri deyilir.
Təyini söz birləşmələrinin forma və məna xüsusiyyətlərinə görə fərqlənən üç növü var:
Birinci növ təyini söz birləşməsi (1T0+2T0)
İkinci növ təyini söz birlləşməsi (1T0+2Tm)
Üçüncü növ təyini söz birləşməsi (1Ty+2Tm)
Birinci növ təyini söz birləşməsi (1T0+2T0)
Yaranması üçün xüsusi bir şəkilçi tələb etməyən birləşmələrə birinci növ təyini söz birləşmələri deyilir: şirin alma, polad bilək və s.
Birinci növ təyini söz birləşmələrinin birinci (asılı) tərəfi isim, sifət, say, əvəzlik, feli sifətlə ifadə oluna bilər: taxta pilləkən, yalançı usta, xeyli usta, belə iş, yatmış vulkan və s.
Birinci növ təyini söz birləşmələrinin tərəfləri cümlə təhlili zamanı, adətən, ayrı götürülür. Birinci tərəf təyin, ikinci tərəf müxtəlif cümlə üzvü olur. İstisna: yeni il, orta əsrlər, bu saat, qədim dövr, yarım saat, Ana Vətən tipli birləşmələr birlikdə bir cümlə üzvü olur.
Birinci növ təyini söz birləşmələrinin asılı tərəfi həmişə təyin olduğu halda (ayrıla bilənlər nəzərdə tutulur), əsas tərəf cümlədə mübtəda, xəbər, tamamlıq, zərflik ola bilər.
Birinci növ təyini söz birləşmələrinin asılı tərəfi məsdər, feli bağlama və təsriflənən fellərlə ifadə oluna bilmir.
Birinci növ təyini söz birləşmələrinin tərəfləri arasına söz girə bilmir. İstisna: hallarda “bir” ədatı girə bilər: gözəl bir qız, maraqlı bir həyat və s.
Birinci növ təyini söz birləşmələri quruluşca sadə və mürəkkəb olur: Sadə-nəhəng daş, mürəkkəb- dərs oxuyan uşaq və s.
Birinci növ təyini söz birləşmələri mürəkkəb söz ola bilər: ölkələrarası müqavilə, uzaqgörən ağsaqqallar və s.
İkinci növ təyini söz birlləşməsi (1T0+2Tm)
Birinci tərəfi qeyri-müəyyənlik bildirən yiyəlik halda, ikinci tərəfi III şəxsin mənsubiyyət şəkilçisi ilə (-ı, -i, -u, -ü şəkilçiləri) yaranan söz birləşmələrinə ikinci növ təyini söz birləşmələri deyilir: Qadın.Net portalı, Tanrı sevgisi və s.
İkinci növ təyini söz birləşmələri quruluşca sadə və mürəkkəb olur: sadə-Qız qalası, mürəkkəb-Xalqlar dostluğu metrosu və s.
Bu cür birləşmələrdə tərəflər, əsasən, isimlərlə ifadə olunur. İstisna: gözəllər gözəli, birincilər birincisi, üz qarası.
İkinci növ təyini söz birləşmələrinin tərəfləri arasına söz girə bilmir, tərəfləri istisnasız olaraq birlikdə bir cümlə üzvü olur, tərəflərinin biri cəmləndikdə ikincisi təkdə olur: qocalar evi, Qızlar bulağı və s. İstisna: həmkarlar ittifaqları, atalar sözləri, Elmlər namizədləri və s.
İkinci növ təyini söz birləşmələrinin əksəriyyətinin asılı tərəfini müəyyənlik bildirən yiyəlik hala çevirmək olar: məktəb bağı-məktəbin bağı. Lakin bəzi ikinci növ söz birləşmələrinin asılı tərəfi müəyyənliyə çevrilə bilmir: Nəsimi rayonu, istirahət günü, Novruz bayramı.
Üçüncü növ təyini söz birləşməsi (1Ty+2Tm)
Birinci tərəfi yiyəlik hal, ikinci tərəfi mənsubiyyət şəkilçili söz birləşmələrinə üçüncü növ təyini söz birləşmələri deyilir.
Üçüncü növ təyini söz birləşmələrinin tərəfləri arasına nə qədər söz girsə də, birlikdə bir cümlə üzvü kimi götürülür. Məsələn: Mənim mehriban anam gəldi. Cümlədə “mənim mehriban anam” birləşməsi cümlənin mübtədasıdır.
İstisna: Üçüncü növ təyini söz birləşmələrinin asılı tərəfi I və II şəxsin cəminin əvəzlikləri ilə ifadə olunduqda əsas tərəfin mənsubiyyət şəkilçisi düşə bilir (bizim sinif-imiz). Bu zaman birinci tərəf yanaşma əlaqəsi ilə əsas tərəflə əlaqəyə girərək təyin olur: sizin (hansı) dağlar və s.
Üçüncü növ təyini söz birləşmələrinin tərəfləri arasına istənilən qədər söz girə bilər.
Üçüncü növ təyini söz birləşmələri quruluşca sadə (mənim kitabım) və mürəkkəb (mənim gözəl kitabım) olur. Onların tərəfləri eyni zamanda cəmlənə bilir və əsas tərəfi bütün şəxslərin mənsubiyyət şəkilçisini qəbul edə bilir.
İkinci növ təyini söz birləşmələri ilə üçüncü növ təyini söz birləşmələri arasında bir sıra fərqli cəhətlər var:
- II növ təyini söz birləşmələrinin əsas tərəfi yalnız üçüncü şəxsin təkinin mənsubiyyət şəkilçisini qəbul etdiyi halda III növ təyini söz birləşmələrinin əsas tərəfi bütün şəxslərin mənsubiyyət şəkilçisini qəbul edə bilir.
- II növdən fərqli olaraq III növdə hər iki tərəf eyni zamanda cəmlənə bilir.
- II növdən fərqli olaraq III növdə tərəflər (istisna olsa da) ayrılıqda təhlil oluna bilir.
- II növdən fərqli olaraq III növdə tərəflər arasına istənilən qədər söz girə bilir.
Qeyri-təyini ismi birləşmələr
Bəzi ismi birləşmələr də var ki, onlarda asılı tərəf əsas tərəfi izah etmir. Ona görə də bu cür birləşmələrə qeyri-təyini ismi birləşmələr deyilir. Qeyri-təyini ismi birləşmələrdə asılı tərəf adlıq, yönlük, yerlik və çıxışlıq hallarda olur: dağlardan uca, anaya məhəbbət, beşdə dörd, gözlərdə qığılcım, qızlardan biri, gözü yaşlı, əlində qələm, döşündə orden və s.
Bəzi birləşmələrdə isə birinci tərəf III şəxs mənsubiyyət şəkilçili söz, ikinci tərəf sifət olur: əlləri qanlı, gözləri yaşlı və s.
Qeyri-təyini ismi birləşmələrin tərəfləri birlikdə bir cümlə üzvü olur: Qocaya hörmət (nə?-mübtəda) sizin borcunuzdur.
Bənzər xəbərlər...
XƏBƏR LENTİ
Şaxta baba və Qar qız qadağan olunub.
Müdafiə Nazirliyi: Ermənistanın növbəti Su-25 təyyarəsi vuruldu
Stil ikonu olmaq üçün 7 qayda
"Barsa" qışda kimi transfer edəcək?
161 nəfər meningit oldu
Azərbaycanda peşə məktəblərinin müəllimlərinin maaşı fərqlənəcək
Alma içlikli bulkalar (foto resept)
Əsl fədakarlıq bax, budur...
Yataq dəstləri modelləri
Hadisənin yeni döymələri diqqət çəkdi-FOTO
UNESCO Aya Sofyaya görə Türkiyəyə etiraz ünvanladı
"Tezliklə hər kəs bu uşaqdan danışacaq"
1912-ci ildə dünya gözəli seçilən azərbaycanlı qadın
Heydər Əliyevin qələbələri xalqın ürəyində əbədi yaşayacaq - Mehriban Əliyeva
Barmaq izi olmayan gənc hər kəsi təəccübləndirdi
Hava haqqında
Azərbaycan dünyanın 25 ən təhlükəsiz ölkəsi sırasındadır!
Burak saçlarını uzatdı-FOTO
Bakıda köhnə mənzillər ucuzlaşıb
Uşaq ölümünü uşağa necə izah etməli?
Saçları gücləndirən və qoruyan maska
Konfutsidən ibrətamiz nəsihətlər
Britaniyanın Baş naziri koronavirusa yoluxdu
Çin xarici brendlərdən imtina edir
Duzlu saç maskaları
Şahzadə Uiliyamın ledi Dianaya SON SÖZLƏRİ
Hamiləlik zamanı bel ağrıları
Bəşəriyyətin ən zəngin adamı
Spenserin düşüncələri
Arıqlayan aktrisanı heç valideynləri də tanımadı-FOTO
Bazar və yarmarkalar şəhər mərkəzindən çıxarılır
Bodrumda 4 gün 4 gecə möhəşəm toy oldu-FOTO
Bu maşın 14 milyon dollara satıldı
500 qram doğulan körpə böyüdü - FOTO
İstanbulda yenə Ebola həyəcanı
Ramazanın 13-cü günü: dua, imsak və iftar vaxtı
Köməksiz qalmış pişiyi xilas etdilər-Salyanda-FOTO
Rəfiqəsi Maradonadan 6,3 milyon dollar tələb edir
Valideynləri başqa dindən olan insanla ailə qurmaq olarmı?
105 yaşında ölən yapon həkimdən uzunömürlülük sirri
""Barsa" mənə şans verməsə, komandanı tərk edəcəm"
Sabah 43 yaşlı abituriyent imtahan verəcək
Gülnar Salmanova vəfat etdi
Küləklə bağlı RƏSMİ xəbərdarlıq
Qış aylarında bu dərmanlardan İSTİFADƏ ETMƏYİN!
Təəccübləndirən məlumatlar
Alimlər açıqladı: İstilərin koronavirusa təsiri... – Yeni xəbər var
Yeni Zelandiyada şəhər satışa çıxarıldı
Şahzadənin xanımı xəstəxanaya yerləşdirilib
Sen Qallen rahibinin əsərindən 2-ci hissə
- ŞƏRHLƏR