Aydın məsələdir ki, bəşər tarixi inkişaf edir, dəyişir, bir keyfiyyət mərhələsindən yenisinə keçir. Tarix enişlər və qalxışlarla müxtəlif yollar keçərək keçmişdən günümüzə, günümüzdən də gələcəyə doğru inkişaf edir. Bu həqiqət gün kimi aydın olsa da, bu inkişafın necə baş verdiyi, hansı qanunlar əsasında həyata keçdiyi, hansı mexanizmlərlə fəaliyyət göstərdiyi gün kimi aydın deyil. Tarixin inkişafını anlamaqda bizə kömək edən metodlardan biri, belə demək mümkünsə, ən çox ağlabatan və ən çox müzakirə olunan metod dialektikadır. Dialektika inkişafı anlamağın universal metodudur.
Dekartdan sonra fəlsəfə öz predmetini varlıqdan şüura doğru yönəldir və bu yönəlmə fəlsəfəni yeni problemlərlə məşğul olmağa sövq edir. Bir cümlə ilə ifadə etsək, deyə bilərik ki, Dekart sonrası fəlsəfənin düşündüyü sual belə idi. “Biliyin mənbəyi nədir?” Empirizm cəphəsində dayanan filosofları (Frensis Bekon, Con Lok, David Hyum, Corc Berkli) birləşdirən ortaq fikir o idi ki, biliyin mənbəyi təcrübədir. Bunun əksinə olaraq rasionalist mövqedən çıxış edən filosofların ( Rene Dekart, Barux Spinoza, Qotfrid Leybnits) ortaq fikri isə o idi ki, biliyin mənbəyi təcrübədən gələ bilməz, bilik zəkadan başlayır. Bunları yazmağımın məqsədi odur ki, dialektikanın nəzəriyyəsini işləyib hazırlayan Hegelin qəbul etdiyi ideya, o ideyanın yaradıcısı olan Kant tərəfindən bu problemə münasibətdə meydana çıxmışdır. Kant biliyin mənbəyi olaraq təcrübəni qəbul etsə də, biliyin zəkada təsnif olunmadan yəni məkan və zaman maneralarında yerbəyer olunmadan anlaşılmasını, bilik formasını almasını mümkünsüz hesab edirdi. Həmin bu məkan və zaman maneraları isə Kanta görə subyektə xasdır və təcrübədən asılı olmayaraq "a prior" olaraq mövcuddur. Elə bu "a prior" bilik Kant fəlsəfəsi nöqteyi nəzərindən Transsendental müqəddəm şərt olaraq çıxış edir və biz o şərt əsasında dünyanı anlayırıq.
Transsendental müqəddəm şərtlər
Kant düşünürdü ki, universal Transsendental müqəddəm şərtləri tapmışdır. Məkan, zaman və səbəbiyyət kimi kateqoriyalar bütün subyektlərə xasdır və bu bizim dünyanı anlama üsulumuzdur. Hegel Kantdan fərqli olaraq Transsendental müqəddəm şərtləri daha geniş spektrda götürür və onu tarixən dəyişilən bir fenomen olaraq qavrayır. Hər bir dövr şərtləri əsasında qavranılmalıdır. Hegel belə düşünürdü. Kantdan fərqli olaraq Hegel dünyanı anlamada istifadə etdiyimiz şərtlərin tarixi mənşəyini axtarır və tarix Hegel fəlsəfəsində epistamoloji anlam daşıyır. Hegel üçün subyektin özü yaradılandır, subyekt tarix tərəfindən yaradılır, demək ki, subyektin zəkaslna xas olan Transsendental müqəddəm şərtlər də tarix tərəfindən formalaşdırılır. Bu baxımdan Hegel özündən əvvəlki epistamologiyaları bu baxımdan tənqid edir ki, biliyin mənbəyi nədir kimi suallar vermək heç bir nəticəyə gətirib çıxarmayacaq. Zəkaya tarixən inkişaf edən fenomen kimi baxılmalıdır. Kant dünyanı ikiləşdirir, noumenlərə və fenomenlərə bölür. Hegel bu bölgünü qəbul etmir, çünki Hegel Tarixilik kontekstindən yanaşaraq görüntü ilə mövcud olan arasında dialektik əlaqə olduğunu göstərir və Kantdakı ikiləşmə Hegeldə yoxa çıxır. Bu Hegelin ruhun fenomenologiyasının layihələndirən fikirlərdən biridir. Ruhun fenomenologiyası əslində zəkanın inkişaf tarixinə bir ekskursiyadır. Hegel bəşəri ruhu başqa sözlə zəkanın tarixini incələyir, bundan əlavə subyektin zəkasının inkişafının da bu zəmində baş verdiyini deyir, ancaq Subyekt həm də bu Transsendental müqəddəm şərtləri dəyişdirə bilir. Transsendental Müqəddəm şərtlər subyektə, subyekt də Transsendental müqəddəm şərtlərə təsir göstərir. Bax bu dialektikadır.
Dialektika və Marks
Marks bir Hegelçidir. O, Hegelin dialektik metodunu qəbul edir, ancaq Marks üçün inkişaf ruhun yox, maddi dünyanın inkişafıdır. Əgər Hegel üçün bəşər ideyaların inkişaf tarixi əsasında yaranıbsa, Marks eyni metodu saxlayaraq ideyaların yerinə maddiyyatı qoyur. Zəkanı şərtləndirən maddiyat daha açıq desək, iqtisadi münasibətlərdir. İqtisadi münasibətlər bazis, zəka isə üst qurumdur. Marks dialektikanı ancaq dünyanı şərh etmək metodu olaraq görmür. Dialektika həm də dünyanı dəyişdirmək medotudur (Bax Feuerbach haqqında tezislər. 11ci tezis). Marksın dialektikası predmetə oriyentasıyalıdır. Dialektika ağılda quraşdırlmış sonradan predmetə tətbiq edilməmişdir. Predmetə xas qüsurlar özü bizi onu yaxşılaşdırmağa sövq edir. Hegel bu yaxşılaşdırmanın zəka sferasında aparıldığını düşünürdüsə, Marks üçün bu praktik fəaliyyət demək idi. Bu məqamda icazə verin, bir şərh bildirim. Mənə belə gəlir ki, predmetə xas qüsurlar tamamilə həll oluna bilməz, mütləq mükəmməliyyət mövcud ola bilməz. Dialektik ziddiyət daim davam etməlidir. Ancaq Hegel və Marks fərqli düşünüblər. Hegel üçün bu ziddiyətin həlli onun öz fəlsəfəsi və yaşadığı alman cəmiyyəti idisə, Marks üçün bu Kommunizmin yaradılmasıdır. Ziddiyyətin nə vaxtsa tam həll oluna bilməsi ideyası mənim heç cür anlaya bilmədiyim bir ideyadır. Əgər dialektika universal qanundursa, təbiətin özündən gəlirsə (Bax Fridrix Engels – Təbiətin dialektikası), bu ziddiyyətin həll olunması necə mümkündür? Əlbəttə, dialektika pozitiv qanun deyil, odur ki, bu şərh də mütləq mənada doğru sayılmamalıdır.
Saleh Mehdizadə
XƏBƏR LENTİ
Dəyərsiz bildiyiniz köhnə telefonların tərkibində qızıl var
Arılar zamanı geri qaytara bilirlərmi?
Notr-Damın damında bağ salına bilər
II və III ixtisas qruplarına qəbul imtahanının nəticələri elan edilib
Sen Qallen rahibinin əsərindən 1-ci hissə
Heyvansevərlər üçün filmlər
Şahzadə Çarlzın Diana haqqında dedikləri ilə hər kəsi heyrətləndirdi-FOTO
Emmy mükafatı: Qırmızı xalça
Doğum gününə görə xarekter (mart)
HAVA necə olacaq?
MN-dən erməni nazirə cavab
Şuşa uğrunda döyüşlərdə yaralanan Xüsusi Təyinatlı Qüvvələrin əsgəri: “Erməni qabağımızdan qaçırdı” - VİDEO
Dəniz suyunun ekosistemə təsiri
Şeyma Subaşı İbizada-FOTO
Azərbaycanlı gənclər "Yetənək Sizsiniz"də gecəyə damğa vurdular - Münsiflər mat qaldılar - VİDEO
Temperatur 45 dərəcəyə çatacaq-Alimlərdən ŞOK XƏBƏRDARLIQ
Çindən koronavirusla bağlı SENSASİON ADDIM-Gizli sənədlər üzə çıxdı
Məktəblilər pulsuz, isti yeməklə təmin ediləcəklər
Günün qoroskopu: Bədxərclik etməyin!
Arda Ankarada törədilən terrorla bağlı dünya liderlərinə səsləndi
Düyü suyunun saçlara inanılmaz faydası
Demet Akalın təhqir olundu-FOTO
Övladımıza cinsi təhsili nə vaxt verməliyik?
Ramazandan başqa hansı günlərdə oruc tutmaq müstəhəbdir?
Maska taxılmamasına görə cərimələr qüvvəyə mindi - MƏBLƏĞ
Məşhur aktrisa “Eşkiya dünyaya hükümdar olmaz”da
Kolleclərin ixtisas seçimi başa çatır
Saç broşu düzəldək
Ramazanın 26-cı gününün duası
Qadın.net ulduzlarının tarixi kökləri (I hissə)
Sabahdan 40% bahalaşma
Şahbaz: Qızıma yaxşı baxın
Klip çəkirdi intihar etdi-VİDEO
Koronavirus xəstəxanada ən çox bu otaqdan yayılır
Xaçmazda zəlzələ baş verib
Azərbaycan sinoptiklərindən xəbərdarlıq
Uşaqlarda uzun müddət davam edən öskürək
Süni intellekt bazarı böyüyəcək
Siqaret çəkənlər bunu etsələr, peşman olacaqlar
Beyin gücünü artıran qidalar
Maraqlı şəkillər...
Çinlilər “iPhone X”in tam oxşarını yaratdı
Məktəblilərə 17 min ağıllı saat paylandı
Aksesuar seçimi necə olmalıdır?
Biskvitli "Tiramisu"tortu(foto resept)
Bakıda inanılmaz ucuzlaşma
Şəhidlərin məzarları fərqli olacaq
Müəllimlərin işə qəbulu üzrə müsahibə mərhələsi ilin sonunadək davam edəcək - AÇIQLAMA
Sadə salat (foto resept)
"Qarabağda müharibə istənilən an başlaya bilər"
- ŞƏRHLƏR