Köməkçi nitq hissəsi olan bağlayıcı sözlər, cümlələr, abzaslar və mətnlər arasında əlaqə yaradır, onları qrammatik cəhətdən bir-birinə bağlayır. Məsələn: Mən oxuyurdum, o isə şəhərin küçələrində gəzirdi. Akif də bu məsələni bilmişdi.
Sintaktik funksiyasına görə (cümlədəki vəziyyətinə görə) bağlayıcılar iki yerə bölünür: tabesizlik və tabelilik bağlayıcıları.
Tabesizlik bağlayıcıları bərabərhüquqlu üzvləri-cümlənin həmcins üzvlərini, eləcə də tabesiz mürəkkəb cümlənin tərəflərini birləşdirir.
Tabelilik bağlayıcıları isə yalnız tabeli mürəkkəb cümlənin tərəflərini əlaqələndirir.
Tabesizlik bağlayıcıları bərabərhüquqlu tərəflər, tabelilik bağlayıcıları isə biri müstəqil, o biri asılı olan tərəflər arasında işlənir.
Bəzən bağlayıcılar təkcə sözləri və mürəkkəb cümləni əmələ gətirən sadə cümlələri deyil, ayrı-ayrı müstəqil cümlələri, abzasları, hətta mətnin müxtəlif hissələrini də bir-birinə bağlayır.
1. Tabesizlik bağlayıcılarının aşağıdakı qrammatik məna növləri var:
Birləşdirmə bağlayıcıları: və, ilə (-la, -lə). Məs: Həsən və Akif kəndə gedəcəklər. Onun getməyi ilə qayıtmağı bir oldu.
Qeyd: ilə bağlayıcısı yalnız bəzi həmcins üzvləri bir-birinə bağlayır. Həmcins xəbərlər və tabesiz mürəkkəb cümlələrin tərəfləri arasında işlənmir.
Qarşılaşdırma bağlayıcıları: amma, ancaq, lakin, halbuki, isə, fəqət. Məs: Mən danışırdım, o isə qulaq asmırdı. Məlik bunu bildi, amma özünü bilməməzliyə vurdu.
Bölüşdürmə bağlayıcıları: ya, ya da, ya da ki, və ya, və yaxud, yaxud da, gah, gah da, gah da ki, istər, istərsə də. Məs: Gah danışır, gah gülür. İstər bəstəkar ol, istər rəssam ol.
İştirak bağlayıcıları: həm, həm də, həm də ki, o cümlədən, hətta, habelə, həmçinin, -da (-də). Məs: Meşələrdə küknar ağacı da əkilmişdi. Hamı, hətta Cahan xala da məclisə gəlmişdi.
İnkarlıq bağlayıcıları: nə, nə də, nə də ki. Məs: Nə zəng edirdi, nə də ki, atası bir söz deyirdi.
Aydınlaşdırma bağlayıcıları: yəni, məsələn. Məs: bunların bizə, yəni şagirdlərə heç bir aidiyyatı yoxdur.
Tabelilik bağlayıcılarının mənaca növləri isə bunlardır:
Aydınlaşdırma bağlayıcıları: ki, belə ki. Məs: Evə gəlib çatmışdıq ki, işıqlar söndü. Hamı narazı idi, belə ki, müdirlə dil tapa bilmirdilər.
Səbəb bağlayıcıları: çünki, ona görə ki, buna görə də, ona görə də, onun üçün ki, ondan ötrü ki və s. Məs: Oxumadım, çünki vaxtım yox idi.
Güzəşt bağlayıcıları: hərçənd, hərçənd ki və s. Məs: Hərçənd, belə gedirsən, lakin bil ki, burada bizlik bir şey yoxdur.
Şərt bağlayıcıları: əgər, hərgah, madam ki, indi ki, yoxsa, bir halda ki və s. Məs: Madam ki, gəlmir, demək bizi saymır.
İlə köməkçi sözü qoşma və bağlayıcı kimi
İlə sözü həm qoşma, həm də bağlayıcı kimi işlənə bilər. Onları bir-birindən fərqləndirmək üçün bunları bilmək lazımdır:
1) İlə köməkçi sözü bağlayıcı kimi işləndikdə onu vergül işarəsi ilə, yaxud "və" bağlayıcısı ilə əvəz etmək olur. Məsələn: Akif ilə Arif qonşudur.-Akif, Malik qonşudur.-Akif və Malik qonşudur.
2) İlə köməkçi sözü qoşma kimi işlənərkən, qoşulduğu sözlərlə birlikdə bir suala cavab verir və bir cümlə üzvü olur. Məsələn: Akif ilə (kim ilə?) gedirəm.
Amma ilə köməkçi sözü bağlayıcı kimi işləndikdə bu xüsusiyyətə malik olmur.
Bağlayıcıların quruluşu
Bağlayıcılar quruluşca sadə və mürəkkəb olur.
Sadə bağlayıcılar bir tərkib hissədən ibarət olur: amma, yəni, məsələn, ilə, əgər və s.
Mürəkkəb bağlayıcılar iki və ya üç müxtəlif nitq hissəsinə aid sözlərdən yaranır və bitişik yazılır: hərgah, halbuki, habelə və s.
Bəzən tərkibi bağlayıcılar da fərqləndirilir. Bu bağlayıcılar ayrı yazılan tərkib hissələrindən ibarət olur: yəni ki, belə ki, həm də və s.
Bağlayıcılarda vergülün işlənmə qaydaları
Və, ilə bağlayıcıları vergüllə işlədilmir. Amma, ancaq, lakin, halbuki, ona görə ki, yəni və s. bu kimi tək işlənən bağlayıcılardan əvvəl vergül qoyulur. Məs: Mən istəyirdim, amma onlar razı qalmadılar.
Ki bağlayıcısından sonra vergül qoyulur. Məs: Evə çatırdım ki, Akif məni səslədi.
Təkrarlanan da (də) büğlayıcısından sonra (sonuncudan başqa) vergül qoyulur. Lakin da (də) bağlayıcısı tək işləndikdə ondan nə əvvəl, nə də sonra vergül qoyulmur.
Gah, həm, nə, ya, istər bağlayıcılarından birincindən başqa qalanlarından əvvəl vergül qoyulur. Məs: Gah yağış yağır, gah külək əsirdi.
Digər nitq hissələri ilə qarışa bilən bəzi bağlayıcıların fərqləndirilməsi
Bəzən da, də iştirak bağlayıcısı ilə ismim yerlik hal şəkilçisi olan -da (-də), ki aydınlaşdırma bağlayıcısı ilə sifət düzəldən -kı (-ki, -ku, -kü) şəkilçisi qarışdırılır.Bunları fərqləndirmək lazımdı:
İsmin yerlik hal şəkilçisi vurğulu, da, də bağlayıcısı isə vurğusuz olur; hal şəkilçisi sözə bitişik yazılır, bağlayıcı isə ayrı. Məsələn: Səndə (kimdə?-yerlik hal), deyəsən təzə xəbər var. Sən də (kim?-bağlayıcı) lap ağ elədin ha!
Başqa nitq hissələrindən sifət düzəldən -kı (-ki, -ku, kü) şəkilçisi ahəng qanununa görə dörd cür yazılır və əsasən, zaman bildirən sözlərə artırılır. Məsələn: bayaqkı (hadisə), dünənki (söhbət) və s.
-kı (-ki, -ku, -kü) şəkilçisi yiyəlik halda olan əvəzliklərə artırılaraq isim düzəldir: sizinki və s.
Ki bağlayıcısı isə tabeli mürəkkəb cümləni əmələ gətirən cümləri bir-birinə bağlayır. Məsələn: İnanıram ki, Aqil Əsgərov bu işin öhdəsindən gələcək.
Ki həm də ədat kimi işlənir, bu zaman qüvvətləndirmə mənası daşıyır və ondan sonra heç vaxt vergül qoyulmur: Sən ki bunu bilirsən.
Bənzər xəbərlər...
XƏBƏR LENTİ
Bu da İŞİD-in qırıcıları
Mənzillər ucuzlaşıb, torpaq isə...
Bu il təhsildə nələr olacaq?
Münasibətinizin qeyri-sağlam olduğu göstərən hallar
"Azərbaycan telekanallarında çal-çağır, şou-biznes verilişləri bağlansın"
Bakı-Sumqayıt yolunun dərdinə çarə tapılır
Armen Sarkisyan: “Ermənistan həm müharibədə, həm də beynəlxalq platformalarda məğlub olub”
Ramzan Kadırov üsyan etdi
Con Frenç Sloanın rəsmləri
Məşhurların dəyişən tərzi
Bakı sakinlərinə küçəyə çıxmamaqla bağlı XƏBƏRDARLIQ
Ördək dimdikli dinozavr növü tapıldı
Hande Erçel yeni layihə ilə ekranlara qayıdır
Gənc yazar Aysel Əlizadə(müsahibə)
Latviyada rekord istilər gözlənilir
ÜST-dən qrip peyvəndinin koronavirusa təsiri barədə AÇIQLAMA
Dövlət Sərhəd Xidmətinin rəisi vətəndaşları qəbul edib
Suqovuşanda Azərbaycan bayrağını qaldıran hərbçiyə ev verildi
Daxili İşlər Nazirliyindən əhaliyə XƏBƏRDARLIQ
Pandemiya dövründə mağazadan necə alış-veriş etməliyik?
Serenay Sarıkaya və Cem Yılmaz EVLƏNİR-FOTO
Gürcüstandan Azərbaycana Qarabağla bağlı DƏSTƏK
Səhvən hesabına daxil olan 120 min dolları xərclədi - Məhkəmə
Vanqadan 2019-cu ilin PROQNOZU
Arıqlamaq tədbirləri
Mübahisələrdən sonra
Ananaslı və köklü keks (foto resept)
Parlaq gecəlik modelləri
Dəri kurtkalar
"Mən bəzi liderlər kimi saçımı boyatmıram"
Koronavirusdan SAДћALMAQ MÜMKÜNDÜR: ÜST açıqladı - VİDEO
Bu gün ilin ilk Ay tutulması baş verəcək
"Rüstəm İbrahimbəyovun siyasətə qoşulmağının məntiqi anlamı yoxdur"
Gəncədə həndbol üzrə açıq birinciliyə yekun vuruldu
Koronavirusun ötürülməsi ilə bağlı daha bir mifə son qoyuldu
Dünyanın ən yaşıl çimərliyi
HEÇ BIR KƏSIN ÖZ HƏYATI ILƏ OYNAMAĞA HAQQI YOXDUR
Faydalı məsləhətlər
Bu il baş verəcək nadir hadisələr:Almaz yağışı
Bakıda ən bahalı yaşayış evinin qiyməti - 3.3 milyon
Ermənilərə qan udduran igidimizi siz də tanıyın - VİDEO
Əhməd Davudoğludan şok açıqlama
Qız uşaqlarını təhlükədən necə qorumalı?-VİDEO
Helikopterdən dəvətnamə atdılar - Video
Lənkərana dolu yağıb, təsərrüfatlara ziyan dəyib
Bişkekdə Heydər Əliyev adına park salına bilər
Victorias secret-dən bəyəndiklərim
Gələn həftə son 68 ilin ən nadir hadisəsi baş verəcək
Google-da işə katerlə gedirlər
Orucluğun qadağan edildiyi ölkəni su basdı, ölənlər var
- ŞƏRHLƏR