Qədim Çin mədəniyyəti müxtəlif istiqamətlərdə inkişaf etmişdi. Bu ölkədə fəlsəfə, riyaziyyat, astronomiya və tibb elmləri sahəsində müvəffəqiyyətlər qazanılmışdı. Astronomiya elminə xüsusi diqqət yetirilir, Çin padşahları təqvim düzəltmək, günün və ayın tutulacağı vaxtı müəyyənləşdirmək üçün xüsusi komissiyalar təşkil edirlərdi. Onlar maqnit sahəsinin mövcudluğuna və maqnit əqrəbinin xüsusiyyətlərinə də bələd idilər. Eyni zamanda barıtı ixtira edib fişəng üçün istifadə edirdilər.
E.ə. VI-III əsrlərdə fəlsəfi fikrin sonrakı inkişafında mühüm rol oynamış konfusiçilik, moizm, legizm, daosizm məktəblərinin formalaşdığı dövrdə Çində fəlsəfə meydana çıxmışdır. Qədim Çin fəlsəfəsi daha çox etnik-siyasi xarakterə malik olmuş, onda qneseoloji və ontoloji məsələlərin tədqiqinə az yer verilmişdir. Filosoflar dövlət işlərində təmsil olunmuş, Si padşahlığında fəlsəfə akademiyası yaradılmışdı. İdarəçilik prinsipləri haqqında ilk təlimin banisi Konfusinin fəlsəfi görüşlərinə dair məlumatlar onun şagirdləri tərəfindən “Lunyuy”, (“Söhbətlər və mühakimələr”) traktatında öz əksini tapmışdır. Çinlilərin göylərin ilahi gücünə ənənəvi etiqadı Konfusinin nəzəriyyəsində də əsaslandırılırdı. Baş allah Göy çinlilərdə əsas qüvvə və yer üzündəki bütün nemətlərin mənbəyi hesab olunurdu. Kahin və məmurlar Çin dövlətini “Göyaltı imperatorluğu” adlandırırdılar. Çinlilərin təsəvvürünə görə Çin dövləti Göy allahı tərəfindən idarə olunurdu. Onlar Göy allahı üçün gümbəz şəkilli məbədlər tikir və gümbəzləri göy rəngli çini və ya saxsı kirəmitlə örtürdülər.
Çinlilərdə əcdadlara sitayiş də inkişaf etmişdi. Qədim Çində adlı-sanlı adamların dəfn mərasimində bəzən insan qurbanları da verilirdi (bu qurbanlıq insanlar mərhumla bərabər diri dəfn olunurdular).
Qədim Çində fəlsəfi fikrin inkişafına “inyan” naturalist fəlsəfi məktəbi də əhəmiyyətli təsir göstərmişdir. Bu təsir zəif qadın qüvvəsi “in” və güclü kişi qüvvəsi “yan” arasındakı qarşılıqlı əlaqə haqqında qədim baxışlarla bağlı olmuşdur. Sonradan bu ideyalar ilkin beş ünsürün-metal, ağac, su, od və torpağın qarşılıqlı çevrilməsi təlimi ilə birləşərək əzəli “si” (buxar, efır) ilk ünsürü ilə nəticələnərək bütün fəlsəfi məktəblər tərəfindən mənimsənildi.
E.ə. III əsrdə isə moistlər materialist idrak nəzəriyyəsini inkişaf etdirdilər. Böyük Çin materialist filosofu Van Çunun (I əsr) fikrincə,
dünyanın əsası əbədi mövcud olan “yuan si” maddi substansiyasıdır; yüngül hissəciklər (“yan si”)-göyü və kosmosu, qatı hissəciklər (“in si”)-torpağı və göy cisimlərini yaradır. Onların qarşılıqlı təsiri isə bütün mövcudatı meydana çixarır. Çində buddizm fəlsəfəsi
Çin fəlsəfi ideyasının ünsürlərini mənimsəməklə inkişaf etmiş, buddizmdə bəzi cərəyan və təriqətlərin yaranmasına səbəb olmuşdur. Çin yazısı da qədim tarixə malikdir. Bu, öncə çox sadə, getdikcə mürəkkəbləşən Çin heroqliflərinin inkişafından aydın görünür.
Qədim Çin yazısında iki minə qədər işarə olmuşdur. Onlar yazı yazmaq üçün xüsusi firçalar işlətmişlər. E.ə. III-I əsrlərdə “Erya”, “Fanyan”, “Dialektlər” lüğətləri tərtib olunmuşdur. Syuy Şenin heroqliflər lüğəti hələ də öz əhəmiyyətini itirməmişdir. Dünyanın ən qədim ədəbiyyat nümunələri içərisində Çin ədəbiyyatının da özünəməxsus yeri vardır.
“Şitszin” ilk Çin ədəbi abidəsidir. E.ə. IV əsrin ortalarında Çu çarlığı zamanı əsasını xalq yaradıcılığından götürən “Çu şeri” janrı yaranır. Bu janrın görkəmli nümayəndəsi Tsyuy Yuanın yaradıcılığında zülmə, haqsızlığa nifrət, onlarla mübarizə, xalqa məhəbbət hissləri öz əksini tapmışdır. E.ə. V-III əsrlərdə fəlsəfi və tarixi məzmunlu nəsr əsərləri - “Qo yuy” (“Çarlıqların tarixi”), “Çuntsyu” (“Salnamə”), “Çjuan tszı”, “Syun tszı”, “Men tszı” və s. traktatlar geniş yayılmışdı. E.ə. I əsrdə Sım Tsyanın “Şi tszi” (“Tarixə aid qeydlər”) əsəri xan sülaləsi dövrünün parlaq nümunələrindəndir.
Çinin ən qədim incəsənət abidələri e.ə. III minilliyə aiddir. E.ə. I minilliyin ortalarında burada memarlıq və şəhərsalma təşəkkül tapdı.
Qədim mədəniyyət abidələri içərisində “Böyük Çin səddinin (uzunluğu 2500 km-ə qədər) böyük əhəmiyyəti vardır. Böyük Çin səddinin əsas hissəsi Sin dövləti dövründə (e.ə. 221-207) tikilmişdir. O, əvvəlcə gil və torpaq qarışığından tikilmiş, sonralar divar səddin üzünə kərpic və böyük yastı daşlar çəkməyə başlamışlar. Bu divar Xuanxe çayını bir neçə yerdən kəsərək düzənlik və dağlardan keçir. Böyük Çin səddinin hündürlüyü 10 metrə, qalınlığı 6 metrə çatır. Divarın bütün uzunluğu boyu birbirindən müəyyən məsafədə dördbucaqlı möhkəm bürclər və onların altında qapılar tikilmişdir. Bu sədd şimaldan gələn hunların hücumlarından müdafiə məqsədilə çəkilmişdir.
Çin musiqi və teatr mədəniyyəti də qədim köklərə malikdir. Əsasən bir səsli olub e.ə. VII əsrdə yaradılan, pentatonika üzərində qurulan Çin xalq musiqisi sonralar 7 və 12 səsli sistemlərə çevrilmişdir.
Çin teatrının əsası xalq mahnı-rəqs yaradıcılığı və sirk janrları elementlərini birləşdirən “bay si” (“yüz tamaşa”) formaları ilə əlaqədardır. Beləliklə, deyilənrləndən aydın olur ki, digər Şərq dövlətləri kimi Çinin də çox yüksək mədəniyyəti olmuşdur. Çin mədəniyyətinin bəzi nailiyyətləri qədim dövrlərdə başqa ölkələrə-Hindistana, Ərəbistana daha sonralar Avropaya keçmişdir.
Sədaqət Məmmədova
XƏBƏR LENTİ
"Terrorun dini yoxdur"
Qeyri-adi görünüşlü metro qatarı
Ermənistan ordusu iki istiqamətdə atəşkəsi pozub
Bakı avtobusları: diqqətsizlik, yoxsa məsuliyyətsizlik?
HAVA necə olacaq?
Bred Pitt Ancelinadan sonra onunla barışdı-FOTO
Qarabağ qazilərinin statusu yüksəlir
Gözəlliyin sadə sirləri
Körpənizi geyindirərkən bunlara diqqət edin!
Ermənistan ordusu iki polkovnikdən sonra generalını da itirdi
Müsəlmanlar üçün halal turizm nə deməkdir?
Xanımlar üçün avtomobillər
Yeni saç çıxaran saç maskası
Evdə təbii miselyar suyunu necə hazırlamalı?
Məşhur astrofizikdən dəhşətli PROQNOZ: "100 il içində Yerdən getməliyik"
Tanrımın hədiyyəsi...
Özge Gürel yeni filmdə
42 dərəcə istilərə hazır olun
"Ulu öndər Heydər Əliyevin yaratdığı iqtisadi model bu gün uğurla həyata keçirilməkdədir"
Bu vətəndaşlar cərimələnəcəklər - VİDEO - FOTO
Nazir yarmarkaya gəldi
Qocalmanı ləngidən və sürətləndirən qidalar
Şahzadə təcili yardımda işləyəcək
Bakıda yeni binalarda mənzillərin qiyməti kəllə-çarxa qalxır
İdmançılarımız qayıtdılar
Səcdə zamanı burun da yerə dəyməlidirmi?
Əhaliyə xəbərdarlıq
Məzahir Pənahov: "Azərbaycan seçiciləri bu gün keçirilən seçkilərdə öz fəallığını nümayiş etdirəcəklər"
Günün ulduz falı - 24.08.2013
Üç ölçülü rəsmlər
WhatsApp-da yeni məhdudiyyət
Hamilə yastıqları
Ətrafındakı gözəlliyi görə bilirsənmi?
Unutqanlığın qarşısını alan məşqlər
Azərbaycanda ödəmə terminallarında bank kartlarından istifadə mümkün olacaq
Payız fəslinin ən aktual rəngləri
Həftənin ilk iş günü Azərbaycanda hava necə olacaq?
Bu cütlük 22 ildir kanalizasiyada yaşayır
"Qızılgül" tortu (foto resept)
İlham Əliyev və xanımı ulu öndərin doğum gününə həsr olunmuş ağacəkmə kampaniyasında iştirak ediblər
Çəkmələri xəyal gücü ilə bəzəyək
Hava necə olacaq?
Amber yeni paylaşımı ilə TƏƏCCÜBLƏNDİRDİ-FOTO
Agentlik sədrindən maska açıqlaması: “İctimai nəqliyyatda...”
İdmanda ən nəhəng sərmayə
Dahiləri toppuş xanımlar dünyaya gətirirlər
Tramp ailəsinin növbəti sirri məlum oldu
Qondarma rejimi təbliğ edən “Johnson & Johnson”ın Azərbaycanda satışa çıxardığı məhsullar - SİYAHI
Balıq soyutması (foto resept)
Prezident və xanımı parkda - FOTO
- ŞƏRHLƏR