Uzun tələffüz olunan sait səslər
Əlifbamızdakı [`ı`], [`ü`] saitlərindən başqa bütün saitlər uzun tələffüz olunur. Uzun tələffüz olunan saitlərin iştirak etdiyi sözlər, əsasən, ərəb mənşəli sözlərdir. Uzun tələffüz edilən saitlərdən sonra [`:`] işarəsi qoyulur. Uzun tələffüz olunan sait sözün istənilən hecasında ola bilər. Hansı sözdə uzun tələffüz olunan sait varsa, həmin sözdə hərf və səs tərkibində heç bir fərqlilik yaratmır. Gəlin uzun tələffüz olunan saitlərin hər birinə aid nümunələrə baxaq.
[`a:`] - Sabir, Tahir, Nadir, xiyaban və s.
[`o`] - Tofiq və s.
[`u`]- Surət, rütubət, musiqi və s.
[`e`] - Ecazkar, etibar və s.
[`ə`] - Tətil, mədə, tərif və s.
[`i`]- Mədinə, vəsiqə, zinət və s.
[`ö`] - Möcüzə, mötərizə və s.
[`o`] və [`ö`] saitlərinin uzun tələffüzü başqa halda da baş verir. Yəni v və n samitləri tələffüzdə ixtisar olunur və həmin səslər uzun tələffüz edilir. Məsələn, tövlə [`tö:lə`], dovşan [`do:şan`]. Bu tip uzanma zamanı isə sözün deyilişi ilə yazılışı arasında fərq yaranır.
Uzun tələffüz edilən saitlər vurğu qəbul etmir. Amma elə istisna sözlər var ki, orada uzun tələffüz edilən saitlə vurğu eyni hecada olur. Bəzi, bəzən, sonra, yəni, bəli, lakin sözləri bu istisna sözlərdəndir. Bu sözlərdə həm vurğu, həm də uzun tələffüz olunan sait birinci hecadadır. Bu mövzuya xüsusi diqqət etmək lazımdır. Çünki testlərə çox düşür.
Milli sözlərimizdə uzun tələffüz edilən sait yoxdur. Dovğa, ovuşdurmaq, qovurma, qarovul sözləri istisnadır.
Elə sözlər var ki, orada uzun tələffüzə görə sözlərin mənası dəyişir. Məsələn, nərə - [`nə:rə`], bəzən - [`bə:zən`] və s.
Bəzən bir sözdə iki sait uzun tələffüz oluna bilər. Məsələn, taziyanə - [`ta:ziya:nə`], malikanə - [`ma:lika:nə`], dəvətnamə - [`də:vətna:mə`] və s.
Ərəb-fars mənşəli saitlə bitən bir sıra sözlər samitlə başlayan şəkilçi qəbul edəndə söz kökündəki sonuncu sait uzun tələffüz edilir. Məsələn, vəfasız - [`vəfa:sız`], şəfalı - [`şəfa:lı`], mənbədən - [`məmbə:dən`] və s.
Bu iki sözdə isə bir çoxarı saitləri uzadır. Amma əslində bu sözlərdəki saitlər uzanmır: heca, hesab.
Sonu cingiltili samitlə bitən sözlərin yazılışı və tələffüzü
Sonu b, d, g, c samitləri ilə bitən sözlərdə tələffüz zamanı iki fərqli cəhət yaranır.
1) Bu tip bəzi sözlər yazıldığı kimi tələffüz olunur. Bu zaman həmin söz ya saitlə başlayan şəkilçi qəbul edir, ya da özündən sonra gələn söz saitlə başlayır. Məsələn, tüfəngi, kitabı, ağac axtarmaq, kitab alan və s.
2) Həmin samitlərin kar qarşılığı kimi tələffüz olunur. Bu zaman həmin sözlər ya samitlə başlayan şəkilçi qəbul edir, ya da ki, özündən sonra samitlə başlayan söz gəlir. Bu cür sözlər şəkilçisiz işləndikdə də, əsasən, kar tələffüz olunur. Məsələn, bulud topası - [`bulut topası`], buludlu - [`bulutdu`], kitab - [`kitap`] və s.
Əgər sonu c samiti ilə bitən sözlər d, l, t, z, s, n samiti ilə başlayan şəkilçi qəbul edərsə, c samiti [`ş`] kimi tələffüz edilər. Məsələn, əlacsız - [`əlaşsız`] və s.
Sonu z samiti ilə bitən bəzi sözlər də kar tələffüz olunur. Məsələn, palaz - [`palas`], yersiz cavab - [`yersis cavap`], almaz - [`almas`] və s.
Tələffüz zamanı dəyişikliyə uğrayan səs orfaqram adlanır. Məsələn, yuxarıdakı nümunədə verilən almaz sözündəki z hərfi [`s`] səsi kimi tələffüz edildiyi üçün həmin səs orfoqramdır.
Sonu "Q" ilə bitən sözlər
Dilimizdə son səsi [`x`] və ya [`ğ`] kimi tələffüz olunan çoxhecalı sözlər q ilə yazılır. Söz şəkilçisiz tələffüz ediləndə q-x kimi tələffüz edilir. Məsələn, uşaq - [`uşax`], qonaq - [`qonax`] və s. Bu cür sözlərə saitlə başlayan şəkilçi artırıldıqda q-ğ əvəzlənməsi baş verir. Bu, təkcə tələffüzdə deyil, yazılışda da belədir. Məsələn, ocağa, ocağı, qonağın və s. Bu tipli sözlərin hamısı milli sözlərdir. (İstisna: uşağ-ımız).
Sonu q ilə yazılıb [`k`] kimi tələffüz olunan sözlər ərəb mənşəli sözlərdir. O sözlər bunlardır: müttəfiq, ittifaq, nifaq, istintaq, şəfəq, üfüq, hüquq, eşq, əxlaq, vərəq, aşiq, natiq, irq və s. Belə sözlərə saitlə başlayan şəkilçi artırıldıqda heç bir fərq yaranmır. Məsələn, ittifaqımız, şəfəqə. Buraya bəzi Avropa mənşəli sözlər də daxildir. Məsələn, dialoq, monoloq və s.
Sonu q ilə yazılan təkhecalı sözlərə də saitlə başlayan şəkilçi artırıldıqda son samit dəyişmir. Məsələn, xalq - xalqım, irq - irqi və s.
Sonu "K" ilə bitən sözlər
Sonu [`x`] səsi kimi tələffüz olunan çoxhecalı milli sözlər [`ke`] ilə yazılır. Bu cür sözlər şəkilçisiz k ilə yazılır. Məsələn, bilik - [`bilix``], külək - [`küləx`] və s. Belə sözlərə saitlə başlanan şəkilçi artıranda k-y əvəzlənməsi baş verir. Məsələn, biliyi, küləyə, ürəyi və s.
Sonu k ilə bitən təkhecalı və çoxhecalı alınma sözlər saitlə başlanan şəkilçi qəbul edəndə son samit dəyişmir. Məsələn, türkü, ləkin, malikin, iştirakımız, əmlakın, istehlakı və s. (İstisna: mələyin, fələyin və s.)
Bənzər xəbərlər...
XƏBƏR LENTİ
Maraqlı İlluziyalar
2018-ci ilin unudulmaz tərz sahibi məşhurlar
Koalaların nəsli kəsilə bilər
Zibillikdəki avtomobildən "sənət əsəri" yaratdı - FOTO
Müğənniyə olan sevgisi onu bu hala saldı - FOTO
Azərbaycanda psixoloji xidmət haqqında qanun qəbul edilə bilər
Günün ulduz falı
Ön cəbhədə şiddətli atışma
"Bakıdakı qalmaqal qorxulu yuxu idi, onu unutmaq lazımdır"
QOZ peçenyesi 4 variantlı tərkibdə(foto resept)
Evdəki dekorasiyanı tamamlayan divar kağızları
Gözəl sırğalar
"Jozefina" tortu (foto resept)
Yeni növ avtomobil kreditləri: bəla, yoxsa rahatlıq?
8 May-Şuşanın işğalı günüdür!
Can Yamanın yeni serialının yayım tarixi bəlli oldu - VİDEO
Şəhid oğlu hər kəsi göz yaşına boğdu: “Atamı cəmi doqquz il qucaqlaya bildim” - VİDEOREPORTAJ
Lavrov: “Moskva BMT-nin Qarabağdakı fəaliyyətlərə qoşulmasını gözləyir”
Həzmi asanlaşdıran çaylar
Tülin Şahin
Rihanna yeni albomla geri qayıdır!
Mədəmizi döndərən DÖNƏRlər
Məşhur aktrisa koronavirusa yoluxdu
Gənc skeletə bənzəmək üçün əməliyyat olundu-FOTO
Bir ilə 90 kq arıqladı-FOTO
Telekanal qazisini böyük coşqu ilə qarşıladı - VİDEO
Ramazanın 25-ci günüС‚ duası
Xoşa gəlməz ağız qoxusunun qarşısını necə almalı?
Cəbhədə son durum
“Dərs vaxtı”nın bu günə olan cədvəli açıqlandı - FOTO
100 yaşlı məhbusa ölüm hökmü verildi-FOTO
Azərbaycan qatarlarında möhtəşəm yenilik
Evdə bəzənə biləcək tort formaları
İki yüzdən çox rolda səhnəyə çıxan sənətkar
Unikal əməliyyat: 2 yaşlı oğlanı zorla arıqlatdılar
Kişilər sosial şəbəkələrdə
İnternetdə davranış milyonlarla itki yaratdı
Stress sağlamlığımıza hansı ziyanlar vurur?
Günün ulduz falı
"iPhone" istifadəçilərinə bəd xəbər: "xəstəlik" var
Koronavirusla bağlı son STATİSTİKA
Qeyri-adi ayaqqabılar
Bu ölkə Putinlə savaşa girir?
BÜRCLƏR bizə nə vəd edir?-13 Avqust
Dişləri ağartmağın təbii yolları
"Azerspace-1" 50 milyon dollar pul qazanıb
2011-ci ilin çılçıraq modelləri
İlanların sayı artıb
Daha bir ölkə birdəfəlik plastik torbalardan imtina etdi
2018/2019 Qış gözəllik trendləri
- ŞƏRHLƏR