Qayıdış əvəzliyi
Azərbaycan dilində yalnız isimləri deyil, isim yerində işlənən şəxs əvəzliklərini də əvəz edən, subyekti dəqiqləşdirən və ya özü də subyekt kimi çıxış edən bir əvəzlik var. Buna qayıdış əvəzliyi deyilir.
Qayıdış əvəzliyi “ öz” sözünə əksərən mənsubiyyət şəkilçisi əlavə etməklə düzəlir:
Mən öz-üm
Sən öz-ün
O öz-ü
Biz öz-ümüz
Siz öz-ünüz
Onlar öz-ü ( öz-ləri)
Qayıdış əvəzliyi cümlədə müstəqil söz kimi işlənərək subyekti bildirir.
"Öz" sözü mənsubiyyət şəkilçisi olmadan da işlənə bilir. O zaman "öz" sözünün hansı şəxsə mənsub olduğunu ondan sonra gələn sözlə müəyyən etmək olar.
Məsələn:
Öz kitab-m
Öz kitab-ın
Öz kitab-ı
Öz kitab-ımız
Öz kitab-ınız
Öz kitab-ları
Qayıdış əvəzliyi isimləri və isimləri əvəz edən əvəzlikləri də əvəz edə bildiyi üçün isim kimi hallanır.
"Də" ədatı ilə işlənən qayıdış əvəzliyi “özü də” bağlayıcısına bənzəyir. Məsələn:
O, özü də çox narahat idi.- cümləsində "özü" qayıdış əvəzliyidir.
O, çox darıxırdı, özü də çox narahat idi.-cümləsində isə “özü də” bağlayıcıdır. Yəni “həm də” bağlayıcısına bərabərdir.
Sual əvəzlikləri
Şəxsi, əşyanı, əlaməti, kəmiyyəti, hərəkəti, müəyyənləşdirmək üçün işlədilən əvəzliklərə sual əvəzlikləri deyilir.
Sual əvəzlikləri bunlardır: kim? nə? hara? necə? nə cür? hansı? neçə? nə qədər? niyə? nə üçün? nə səbəbə? nə məqsədlə? haçan? nə zaman? nə vaxt? və bütün zamanlara,şəxsə görə dəyişə bilən nə edir? sual əvəzliyi.
Əvəzliyin bütün başqa növləri nəqli cümlələr üçün leksik materialdır.Sual əvəzlikləri isə sual cümlələrini yaradan əsas vasitələrdən biridir.
Sual əvəzlikləri təkcə əvəz etdikləri nitq hissələrini deyil, cümlə üzvlərini də müəyyənləşdirmək vəzifəsini yerinə yetirir.
Kim və nə əvəzlikləri bir sıra məna çalarlarına malikdir. Məsələn:
Kim bilir o gün uşaq nə qədər qorxmuşdu. –cümləsində kim bilir = heç kim.
Kim bilmir ki, sənin nə qədər adi biri olduğunu? – cümləsində kim bilmir = hamı
A...nə gözəl gün çıxıb! –cümləsində nə = necə
Bu çanta nə ağırdır?- cümləsində nə = niyə?
Mənim burda olduğumu nə bildin? –cümləsində nə = hardan
Qeyri-müəyyənlik bildirən əvəzliklər
Cümlədə konkret olmayan əşyanın, şəxsin adı əvəzində işlənən əvəzliklərə qeyri-müəyyənlik bildirən əvəzliklər deyilir.
Əvəzliyin bu növünün işləndiyi cümlələrdə şəxsin, əşyanın adı qeyri-müəyyən olaraq qalır. Sual əvəzliyi vasitəsilə müəyyənləşdirmək istədiyimiz şəxs, əşya, əlamət, kəmiyyət, hərəkət cavab cümləsində özünü göstərsə də, qeyri-müəyyənlik bildirən əvəzliklərin işləndiyi cümlələrdə əşya və hadisələr özünü bilavasitə göstərmir və onun qeyri-müəyyən qalması dinləyəni və ya oxucunu narahat etmir.
Qeyri-müəyyənlik bildirən əvəzliklər kim, nə, bir, kəs, hər tipli bir sıra sözlərin müxtəlif köməkçi söz, ədat və şəkilçilərlə birləşməsi nəticəsində əmələ gəlir.
1. Kim sual əvəzliyinin iştirakı ilə düzələnlər: kimisi, kimi, kim isə, hər kim. Məsələn: Kim isə gəldi. Kimisi yemək bişirir, kimisi ev təmizləyir. Hər kim bu sözü deyib, irəli çıxsın və s.
2. Nə sual əvəzliyinin iştirakı ilə düzələnlər: nə isə, nəsə, hər nə, hər nə isə Məsələn: nəsə bu ad mənə tanış gəldi.Qutuda nə isə var idi və s.
3. Bir, hər sözünün iştirakı ilə düzələnlər: biri, birisi, hər biri, hər birisi, bir neçəsi, bir şey, hər şey və s. Məsələn: Hər biri yetişkin insanlardır. Biri dəli olanda biri də ağıllı olar. Ağacın bir neçəsini külək aşırmışdı və s.
4. kəs sözünə hər, bir, filan sözlərinin birləşməsilə: hər kəs, hər bir kəs, filan kəs, o kəs, bu kəs və s. Məsələn: Hər kəs həddini bilsin! Sonra deməyin ki, filan kəs belə dedi. O kəs ki Məhəmməd s.a.v-ı tanımır, müsəlman deyil və s.
Bunlardan əlavə hərə, hamı, hamısı, bəzisi, bəziləri, neçəsi kimi qeyri-müəyyənlik bildirən və çox işlənən əvəzliklər də var.
Qeyri-müəyyənlik bildirən əvəzliklər isimləri və isimləşmiş sözləri əvəz etdiyi üçün isim kimi hallanır. Məsələn:
Kimisi
Kimisinin
Kimisinə
Kimisini
Kimisində
Kimisindən və s.
Kim isə, nə isə, nəsə, hər nə isə əvəzlikləri hallanmır.
İnkar əvəzliklər
Əşyanın əşyaya məxsus olmadığını bildirən əvəzliklərə inkar əvəzlikləri deyilir.
İnkarr əvəzlikləri əşyanın, əlamətin, keyfiyyətin, kəmiyyətin, xüsusiyyətin olmadığını, qeyri-real olduğunu bildirir. Çox işlənən inkar əvəzlikləri bunlardır : keç kim, heç kəs, heç nə, heç biri, heç kimsə, kimsə, heç bir şey və s. Məsələn:
Otaqda kimsə var? Heç kimsə mənə mane ola bilməz. O heç nə olmamış kimi sakitcə otaqdan çıxdı və s.
İnkar əvəzlikləri daha çox isimləri əvəz edir, isim kimi hallanır, mübtəda, tamamlıq vəzifələrində işlənir. Məsələn:
Heç nə onun vecinə deyildi. –heç nə = mübtəda
O heç kimi qınamırdı. Heç kimi = tamamlıq.
XƏBƏR LENTİ
Orucun 15-ci günündə bunlar baş verir - Həkim danışdı
Körpələr üçün saç bandı (özün düzəlt)
Krit adası
Murad Dalkılıç Bakıya gəlir
Birinci vitse-prezidentin köməkçisindən Laçınla bağlı paylaşım
Zülal pəhrizi
Bülent Ersoy 500 minlik kürkündən danışdı-FOTO
Qoltuqaltı qaraltıları ilə necə mübarizə aparmalı?
"Normand dördlüyü" bu gün növbəti danışıqlara başlayır
Mehriban xanım Leyla Əliyeva ilə konsertdə-FOTO
Misirə də qar yağdı: son 122 ildə ilk dəfə
Gigi Hadid bu dəfə də TƏƏCCÜBLƏNDİRDİ-FOTO
Evelina Xromçenkodan stillə bağlı məsləhətlər (2)
Cinayət Məcəlləsində dəyişikliklər edildi
Ovannisyan istefa verdi və ya “taktiki olaraq geri çəkildi”
Alimlərdən inanılmaz kəşf
Azərbaycanda dərslik komplektləri və uşaq ədəbiyyatının istehsalı ilə məşğul olanlar ƏDV-dən azad edildilər
Bakı sakinlərini ölümə sürükləyən avtobus
10 gün qaldı: Dövlət adambaşına 90 manat pul ayıracaq
İri çənəli qadınlarla bağlı İNANILMAZ FAKT
Üzüm tumunun fizioterapiyaya faydası
"Müəllimlər yanvar ayının maaşlarını artımla alacaqlar"
Gəlin saçı aksessuarları
Şokoladlı kivi dondurması (foto-resept)
Doğuş sonrası depressiya
Payızın yeni trend papaqları
Termometr sınanda...
Hamilə olarkən musiqi dinləmək olarmı?
Magistraturaya boş qalan yerlərə qəbul elan edildi
Bergüzar Korel də etiraz səsini ucaltdı
Əncir yemək üçün 8 MÜHÜM SƏBƏB
Abdulla Gül Bakıya gəlir
Uşaqlarınıza bu adları qoya bilməyəcəksiz
"Reuters": Xəzərdə 32 nəfər ölüb
Bengü toy hazırlığına 1 milyon xərclədi-FOTO
Azərbaycanda bu şəxslərin maaşı artırıldı - 2570 manata çatdı
Yeni makiyaj trendi: Draping
Neqativ düşüncənin orqanizmə təsiri
Tam Günəş tutulması baş verəcək - Vaxt AÇIQLANDI
Muratla Aslının ayrılıq səbəbi - Evlilik
Hava haqqında
Tanınmış aktrisa sevgilisinə evlilik təklif etdi - VİDEO
İçi doldurulmuş hind toyuğu budu (foto resept)
SMS icazələri ləğv oluna bilər - BAŞ İNFEKSİONİST
Sellulitə əlvida deyin
Sarıkökün faydaları
Rusiya viza qaydalarını sərtləşdirir
Bakı qeydiyyatında olanlar rayondan necə gələcək?
Guccidən 2014-2015 payız qış kolleksiyası
Bu Azərbaycan yazıçıları repressiya olunmuşdular
- ŞƏRHLƏR