Xəbərlik kateqoriyası
Azərbaycan dilində ayrı-ayrı nitq hissələrinə aid olan sözlər xəbərlik şəkilçiləri qəbul edərək xəbərlik kateqoriyasını yaradırlar. Dilimizdə xəbərlik kateqoriyası sintaktik, xarakter etibarilə morfoloji kateqoriyadır, şəkilçilərin köməyilə yaranır. Gəlin baxaq:
İngilis dilində:
I go
You go
She goes
We go
You go
They go
Azərbaycan dilində:
Mən gedirəm
Sən gedirsən
O gedir
Biz gedirik
Siz gedirsiz
Onlar gedir
Buradan görürsünüz ki, ingilis dilində şəxs əvəzliyi olmadan xəbərin hansı şəxsdə olduğunu bilmək mümkün deyil. Amma azərbaycan dilində şəxs əvəzliyi olmadan sadəcə xəbərləri istifadə etsək, hərəkətin hansı şəxsə aid olduğunu bilərik. Çünki azərbaycan dilində xəbərlik kateqoriyası şəkilçilər vasitəsilə yaranır. Buna görə də bu kateqoriyadan morfologiyada bəhs etmək lazım gəlir. Xəbərlik kateqoriyası əksər nitq hissələrini əhatə edir. İsim, sifət, say, fel, zərf və bəzi köməkçi nitq hissələri xəbərlik şəkilçisi qəbul edərək cümlədə xəbər olur.
Xəbərlik şəkilçiləri bunlardır:
I şəxsin təkində: -am2: cəmində: -ıq(k)4
Müəlliməm-müəllimik
II şəxsin təkində: -sən2; cəmində -sınız4
Müəllimsən-müəllimsiniz
III şəxsin təkində: -dır4; cəmində: -dırlar4
Müəllimdir-müəllimdirlər
Qeyd: III şəxsin cəmində şəxs əvəzliyindən istifadə edildikdə onlar sözündə -lar2 şəkilçisi olduğu üçün əlavə şəkilçiyə ehtiyac olmur. Məsələn: Onlardırlar yox, onlardır deyirik.
Xəbərlik şəkilçiləri isimlərlə işlənərkən isimdə elə bir dəyişiklik olmur, lakin isim mənaca bir qədər ümumiləşir. Məsələn: Müəllim gəldi - gələn müəllimdir cümlələrində I cümlədə müəllim konkret məna bildiri. II cümlədəki həkimdir sözü isə peşə anlayışını bildirir. Xüsusi adlarda bu hal müşahidə olunmur. Məsələn: Namiq gəldi - gələn Namiqdir.
Sifət, say, feli sifət və işarə əvəzlikləri yaranış etibarı ilə bir isimlə bağlı olmalı, ismi təyin etməlidir. Xəbər vəzifəsində işləndikdə həmin sözlərdən sonra ismin işlənməsinə ehtiyac olmur, amma işlənə də bilər. Məsələn: Bu kitab maraqlıdır - Bu kitab maraqlı kitabdır.
Xəbərlik şəkilçiləri tarixən şəxs əvəzlikləri ilə bağlı olduğundan cümlənin subyektini də ifadə edə bilir. Bu zaman mübtədanın işlənməsinə ehtiyac duyulmur. Məsələn: Mən müəlliməm - Müəlliməm; Sən həkimsən- Həkimsən və s.
Subyektlər müqayisə olunduqda və ya məntiqi vurğu altına düşdükdə isə mütləq işlənməli olur. Məsələn: Mən yox, siz bu işə hə demisiz.
III şəxs bütün canlı və cansızları ifadə etdiyindən əksərən subyektin işlənməsinə ehtiyac olur.
Subyekt şəxs əvəzliklərinin cəmi ilə ifadə olunduqda xəbər xəbərlik şəkilçilərindən əvvəl –lar2 şəkilçisi qəbul edur.Məsələn: Biz köhnə işçiyik - Biz köhnə işçilərik; Siz müəllimsiniz - Siz müəllimlərsiniz.
Bu cür halarda cəm şəkilçisi məna fərqlənməsinə səbəb olur. Biz işçiyik dedikdə eyni işlə məşğul olanlar nəzərdə tutulur. İşçilərik dedikdə isə müxtəlif sahələrdə çalışan işçilər nəzərdə tutulur.
Xəbərlik kateqotiyasının inkarı deyil ədatı və nə - nə də bağlayıcısı ilə düzəlir. Məsələn: Mən sənin kölən deyiləm. Mən nə axmağam, nə də çoxbilmiş.
Mənfi mənalı sözlə deyil sözü sual cümlələrində təsdiq bildirir. Məsələn: Ermənilər uşaq-qoca demədən qarşılarına çıxan hər kəsi vəhşicəsinə qətlə yetirdilər. Bu zülm deyilmi?
Xəbərlik anlayışı zaman etibarilə iki müstəvidə ifadə olunur: İndiki və keçmiş zaman. İdi və imiş zaman ədatları olmadan bütün xəbərlik şəkilçiləri İndiki zaman məzmununa malikdir. Bu zaman ədatları zaman anlayışını keçmişə bağlayır. Biri hekayə, o biri rəvayət şəklində. Məsələn: Meyvələrin hamısı təzə idi. Görəsən onun günahı nə imiş?
İdi, imiş ədatları hərəkət və əlaməti keçmişlə bağlayır, lakin üslubi məqamla əlaqədar bəzən indiki zaman da bildirir. Məsələn: Sən demə bayaqdan qarşımızda dayanan onun oğlu imiş. Süleyman hiss edirdi ki, bu oğlan oxumuş oğlandır, ağıllıdır,amma burası da aşkar idi ki, zavallı idi, aciz idi, yazıq idi.
Hadisənin xarakterini, gedişini nəzərə almaqla bu misallardakı –mış4 şəkilçisini, idi zaman ədatını –dır şəkilçisi ilə əvəz etmək olar.
Qeyd. III şəxsin təkində və cəmində -dır şəkimçisinin r samiti canlı danışıq dilində düşür, tələffüz olunmur. Məsələn: şagirddir əvəzinə şagirddi, anadır əvəzinə anadı və s. Deyirik. Yazıda bunu işlətmək yanlışdır.
Bənzər xəbərlər...
XƏBƏR LENTİ
Dəniz qana boyandı - FOTO
Ağ Evdə koronavirus təşvişi- VİDEO
Dilqəm Əsgərovun oğlu danışdı
Denis Kislov: “Qarabağ münaqişəsi tez, aydın və lazımi zamanda həll edildi”
Bu azərbaycanlı Cocuq Mərcanlıya 3 milyon ayırdı
Məşhurların boyları
Yalan xəbər yayan saytların adları açıqlanacaq
Bu il 2020-ci ildən daha qısa olacaq
Koronavirusa yoluxmaqdan qorxan qadın infarktdan öldü
Maykl Ceksonun ŞOK VİDEOsu yayıldı - FOTO
Bu uşaq qidaları Azərbaycanda qadağan olunacaq
Məşhur müğənni ilk dəfə ana oldu-FOTO
Qocalmanı ləngidən və sürətləndirən qidalar
Monikadan növbəti eleqant obraz - FOTO
Bəzi dərsliklərin tərtibatı dəyişdiriləcək - VİDEO
Türkiyə tarixində heç bir "erməni soyqırımı" olmayıb
Körpənizlə səfərə çıxırsınız?
AMEA elmi kompüter şəbəkəsinin məlumatlarının ötürülməsi sürətini artırıb
Türk futbolçu Avropa nəhənglərinin hədəfində
"Təhlükəli" qadınların 10 möhtəşəm özəlliyi
Afaq Bəşirqızı ilə bağlı sərəncam
Yanğından xilas olmaq üçün sobaya girdi - FOTO
Ordumuz şəhid verdi
Dilan Çiçek son halı ilə hər kəsi qorxutdu - FOTO
Ən böyük arzusu Vətən uğrunda döyüşmək olan şəhidimiz - VİDEO
9 aylıq hamilə olmasına heç kim inanmır - FOTO
Dünyada yeni böhran başlandı
Özünü üçüncü mərtəbədən atan uşağı havada tutdu - FOTO/VİDEO
Uşaq otağı dizaynı
Sabahın HAVAsı
Minlərlə ailəyə ŞAD XƏBƏR: ayda 216 manat alacaqlar - RƏSMİ
Real olmayan gözəllər
Karantin Bülənt Ərsoyun alış-verişinə mane olmadı
Ebola Azərbaycanda yayıla bilər?
Koronavirus haqda dəhşətli sirlər açıldı - "Belə bir şey görməmişdik"
HAVA necə olacaq?- 3 MART
Rio-2015: Azərbaycan 2 "bürünc" qazanıb, 3 pillə gerilədi - MEDAL SİYAHISI
Yeni nəsil şəxsiyyət vəsiqəsi sınaqdan keçirilir
Instagram-da Direct bağlanacaq
Türkiyə sərhədə əlavə hərbçi yerləşdirib
Qış üçün papaqlar
Dünyanın ən maraqlı rekord sahibləri
"Bermud üçbucağı"nın sirri tapıldı-inanılmaz FAKT
Qırışlar üçün cirə maskası
Günün ulduz falı - 24.12.2013
Əcnəbilərlə evlənmək istəyən qadınlara ciddi XƏBƏRDARLIQ
Neslihanla Engin bir arada-FOTO
Damla şokoladlı şirniyyat (foto resept)
O, evdar qadındır
Düşüncələr dilə gəldi
- ŞƏRHLƏR