Xəbərlik kateqoriyası
Azərbaycan dilində ayrı-ayrı nitq hissələrinə aid olan sözlər xəbərlik şəkilçiləri qəbul edərək xəbərlik kateqoriyasını yaradırlar. Dilimizdə xəbərlik kateqoriyası sintaktik, xarakter etibarilə morfoloji kateqoriyadır, şəkilçilərin köməyilə yaranır. Gəlin baxaq:
İngilis dilində:
I go
You go
She goes
We go
You go
They go
Azərbaycan dilində:
Mən gedirəm
Sən gedirsən
O gedir
Biz gedirik
Siz gedirsiz
Onlar gedir
Buradan görürsünüz ki, ingilis dilində şəxs əvəzliyi olmadan xəbərin hansı şəxsdə olduğunu bilmək mümkün deyil. Amma azərbaycan dilində şəxs əvəzliyi olmadan sadəcə xəbərləri istifadə etsək, hərəkətin hansı şəxsə aid olduğunu bilərik. Çünki azərbaycan dilində xəbərlik kateqoriyası şəkilçilər vasitəsilə yaranır. Buna görə də bu kateqoriyadan morfologiyada bəhs etmək lazım gəlir. Xəbərlik kateqoriyası əksər nitq hissələrini əhatə edir. İsim, sifət, say, fel, zərf və bəzi köməkçi nitq hissələri xəbərlik şəkilçisi qəbul edərək cümlədə xəbər olur.
Xəbərlik şəkilçiləri bunlardır:
I şəxsin təkində: -am2: cəmində: -ıq(k)4
Müəlliməm-müəllimik
II şəxsin təkində: -sən2; cəmində -sınız4
Müəllimsən-müəllimsiniz
III şəxsin təkində: -dır4; cəmində: -dırlar4
Müəllimdir-müəllimdirlər
Qeyd: III şəxsin cəmində şəxs əvəzliyindən istifadə edildikdə onlar sözündə -lar2 şəkilçisi olduğu üçün əlavə şəkilçiyə ehtiyac olmur. Məsələn: Onlardırlar yox, onlardır deyirik.
Xəbərlik şəkilçiləri isimlərlə işlənərkən isimdə elə bir dəyişiklik olmur, lakin isim mənaca bir qədər ümumiləşir. Məsələn: Müəllim gəldi - gələn müəllimdir cümlələrində I cümlədə müəllim konkret məna bildiri. II cümlədəki həkimdir sözü isə peşə anlayışını bildirir. Xüsusi adlarda bu hal müşahidə olunmur. Məsələn: Namiq gəldi - gələn Namiqdir.
Sifət, say, feli sifət və işarə əvəzlikləri yaranış etibarı ilə bir isimlə bağlı olmalı, ismi təyin etməlidir. Xəbər vəzifəsində işləndikdə həmin sözlərdən sonra ismin işlənməsinə ehtiyac olmur, amma işlənə də bilər. Məsələn: Bu kitab maraqlıdır - Bu kitab maraqlı kitabdır.
Xəbərlik şəkilçiləri tarixən şəxs əvəzlikləri ilə bağlı olduğundan cümlənin subyektini də ifadə edə bilir. Bu zaman mübtədanın işlənməsinə ehtiyac duyulmur. Məsələn: Mən müəlliməm - Müəlliməm; Sən həkimsən- Həkimsən və s.
Subyektlər müqayisə olunduqda və ya məntiqi vurğu altına düşdükdə isə mütləq işlənməli olur. Məsələn: Mən yox, siz bu işə hə demisiz.
III şəxs bütün canlı və cansızları ifadə etdiyindən əksərən subyektin işlənməsinə ehtiyac olur.
Subyekt şəxs əvəzliklərinin cəmi ilə ifadə olunduqda xəbər xəbərlik şəkilçilərindən əvvəl –lar2 şəkilçisi qəbul edur.Məsələn: Biz köhnə işçiyik - Biz köhnə işçilərik; Siz müəllimsiniz - Siz müəllimlərsiniz.
Bu cür halarda cəm şəkilçisi məna fərqlənməsinə səbəb olur. Biz işçiyik dedikdə eyni işlə məşğul olanlar nəzərdə tutulur. İşçilərik dedikdə isə müxtəlif sahələrdə çalışan işçilər nəzərdə tutulur.
Xəbərlik kateqotiyasının inkarı deyil ədatı və nə - nə də bağlayıcısı ilə düzəlir. Məsələn: Mən sənin kölən deyiləm. Mən nə axmağam, nə də çoxbilmiş.
Mənfi mənalı sözlə deyil sözü sual cümlələrində təsdiq bildirir. Məsələn: Ermənilər uşaq-qoca demədən qarşılarına çıxan hər kəsi vəhşicəsinə qətlə yetirdilər. Bu zülm deyilmi?
Xəbərlik anlayışı zaman etibarilə iki müstəvidə ifadə olunur: İndiki və keçmiş zaman. İdi və imiş zaman ədatları olmadan bütün xəbərlik şəkilçiləri İndiki zaman məzmununa malikdir. Bu zaman ədatları zaman anlayışını keçmişə bağlayır. Biri hekayə, o biri rəvayət şəklində. Məsələn: Meyvələrin hamısı təzə idi. Görəsən onun günahı nə imiş?
İdi, imiş ədatları hərəkət və əlaməti keçmişlə bağlayır, lakin üslubi məqamla əlaqədar bəzən indiki zaman da bildirir. Məsələn: Sən demə bayaqdan qarşımızda dayanan onun oğlu imiş. Süleyman hiss edirdi ki, bu oğlan oxumuş oğlandır, ağıllıdır,amma burası da aşkar idi ki, zavallı idi, aciz idi, yazıq idi.
Hadisənin xarakterini, gedişini nəzərə almaqla bu misallardakı –mış4 şəkilçisini, idi zaman ədatını –dır şəkilçisi ilə əvəz etmək olar.
Qeyd. III şəxsin təkində və cəmində -dır şəkimçisinin r samiti canlı danışıq dilində düşür, tələffüz olunmur. Məsələn: şagirddir əvəzinə şagirddi, anadır əvəzinə anadı və s. Deyirik. Yazıda bunu işlətmək yanlışdır.
Bənzər xəbərlər...
XƏBƏR LENTİ
Bill Geyt "Coronavirus"la mübarizəyə 100 milyon dollar ayırdı
Sılanın qanlı köynəyini istəyirlər
Ronaldo yenə ən yaxşı oldu
Tapılan telefonda “oğrunun" selfisi və VİDEOSU aşkarlandı
"Əhəmiyyətsiz sayılan baş ağrısı ciddi bir xəstəliyin əlaməti ola bilər"
Putin möcüzə yaradır
Məşhur aktrisa həbs olundu-FOTO
Metro ilə gedənlərə müjdə
''Kirpi'' salatı (foto resept)
Hotmail tarix olacaq
Ermənistanda panika: Gümrüdə nə baş verir?
Dəbli görünmək yaşla bağlı deyil
190 manatlıq birdəfəlik ödəmə ilə bağlı MÜHÜM AÇIQLAMA
Nokia xəritəsini Apple-a verməyəcək
Bakıda çin malları brend adı ilə satılır:12 manatlıq geyim 68 manata
"Bizim Tarla" Manqal salatı
Bergüzarla Halitdən 3,5 milyonluq reklam
Günün ulduz falı - 21.09.2013
Ayın ətrafında açıq-aydın yadplanetli gəmi göründü
Azərbaycanın sabiq prezidenti 4800 dollar pensiya alır
Prezident İlham Əliyev Bakıdakı dəhşətli yanğın olayını nəzarətə götürdü
Yaponların uzun ömür sirri
2019-un ən dəbli qadını seçildi
İlk dərs günü hava belə olacaq
Məşhur cütlüyün BARIŞIQ xəbəri yayıldı
Anita Tsoy koronavirusdan sağaldı
Möhtəşəm qış toyu üçün tövsiyələr
Sünnət əməliyyatına dair məsləhətlər
Avropanın Çin səddi: miqrantlara yer yoxdur
Dərslər sentyabrın 15-dək təxirə salınır? - RƏSMİ
"Alo, qurbanım qaçdı" xidməti
Əsmər qadınlar necə makiyaj etməlidir?
Uşaqların sosial-psixoloji inkişafı-6
Zəncəfilli peçenyelər( foto resept)
Təhsildə yenilik
Ağır xəstə olan xalq şairindən xəbər var: "Yaralarım bitişmir..."
Ronaldodan yeni rekord
Azərbaycanda tikinti işlərinə məhdudiyyət qoyuldu
Dadlı borş
Ermənilər necə silahlandırılır?
Azərbaycanda snayper kursları bərpa olunur
Azərbaycanda daha 24 nəfər koronavirusdan öldü: 532 yeni yoluxma
Qırmızı pomada seçərkən diqqət edin
Allergik uşaqlara bu qidaları vermək olmaz!
Britni Spirsin son paylaşımı diqqət çəkdi-FOTO
Azərbaycanda insanlar falçılara niyə inanır?
Xizək sürməyin 5 müsbət təsiri
Qırmızı lobya şorbası (foto-resept)
1 aya sürətli saç uzadan maska
Sağlamlığınızı onların güdazına verməyin
- ŞƏRHLƏR