Daha sonra “İsgəndərnamə”yə müraciət edək. Burada da heyranedici məqamlar çoxdur.
Əvvəl mövcud oldu tək hərəkət,
Onu iki yerə ayırdı sürət.
Hər iki hərəkət gəlib bir yerə,
Əvvəlki hərəkət ayrıldı yenə.
Bu üçü qoşulub bir-birinə,
Üç xətt zahir olu üç hərəkətdən,
Üç dövrə yarandı ondakı xətdən.
Burada hərəkətin mövçudluğunu söyləyən şair, ondan yaranan bərabər sürətli və dəyişənsürətli hərəkəti də görə bilmişdi. Eyni zamanda fəza və zaman anlayışına toxunaraq üç oxlu kooridinat sisteminin mövcudluğunu aydın şəkildə göstərmişdir.
Zərrə qədər boyası rəngi varmı havanın?
Tutqunluğu könüllər oxşayırmı havanın?
Hər kim ki, əyninə göy paltar geyər,
Günəşi özünə çörək eyləyər...
deməklə, şair işığın dispersiyası mövzusuna - optikaya toxunub. Bildiyimiz kimi Günəş işığı yerə çatana qədər fəzada səpilir və spektral qaydada müxtəlif şəkilə düşür. Göyün üzü mavi rəng alır.
Böyük filosof bir şerində Yer üzündə yalnız ağ rəngin mövcudluğunu qalan bütün rənglərin ondan alınmasını xüsusi ustalıqla qələmə alır.
Səma saflığında gümüş qədər ağ,
Günəş kimi təmiz gün kimi parlaq.
Gündüzün işığı ağlığındadır,
Ayın yaraşığı ağlığındadır.
Rənglər sünidir dünyada bir ağ,
Bilməyir sünilik bilməyir boyaq.
Nizami Gəncəvi haqqında bu cür dəyərli tədqiqatlara istedadlı fizik, şairə xanım, Neftçala rayonunun fizika müəllimi Günay İbrahimovanın yazdığı elmi məqalələrdə daha çox rast gəlinir.
Bir sözlə, Nizami irsində bu cür dünyəvi, fiziki qanunauyğunluqlar olduqca çoxdur.
Ümumiyyətlə, Azərbaycan klassik ədəbiyyatında böyük yaradıcılıq izləri olan filosof şairlər və yazarlar öz əsərlərində dünyanın nizam harmoniyasından, fiziki qanunauyğunluqlardan geniş istifadə etmişdilər. Şeyx Nizamidə olduğu kimi, Qazi Bünhanaddinin, Nəsrəddin Tusinin, Məhəmməd Füzulinin əsərlərindəki bu tip mövzular hələ də öz araşdırıcılarını gözləməkdədir.
Görkəmli orta əsr Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri. Azərbaycan-Türk ədəbiyyatı tarixində divan janrının ən möhtəşəm nümayəndələrindən biri kimi tanıdığımız Füzuli elm haqqında, dünyəvilik haqqında “Rindü Zahid” əsərində belə yazır:
Elm bir dəryadır ki, ondan
Həqqi tanımaq gövhəri hasil olar.
Elmin rütbəsini alimdən soruş,
Elmin ləzzətini cahil nə bilər...
Ümid edirəm ki klassik dövrün tədqiqatçıları bundan sonrakı tədqiqatlarında bu cür nüanslara daha dərindən diqqət yetirərək fizikanı, dünyəviliyi daha geniş formada araşdıracaqlar.
Müasir Azərbaycan poeziyasına gəldikdə buradakı rəngarənglik daha qabarıq diqqət çəkir. Ümumiyyətlə, 20-ci əsr müasir Azərbaycan poeziyasını iki dövrə bölmək olar: Sovetlər dönəmi və müstəqillik dönəmi. Sovetlər dönəmində hər sahədə olduğu kimi, ədəbiyyatda da vahid ideologiya hakim idi. Lakin bu ideologiyanın da tələblərindən sapmalar, yayınmalar mövcud olurdu. Həmin dönəmlərdə ideologiyanın tələblərindən irəli gələn ictimai-siyasi lirika ədəbiyyatın şah damarını tutsa da, məhəbbət lirikasi da öz axarında idi. Lakin lirikanın bu iki növündən fərqli olaraq, sərbəst lirik əsərlər müəllifləri də vardı ki, onlar daha çox ədəbiyyata elmilik, dünyəvilik gətirirdilər.
Məsələn, Azərbaycan ədəbiyyatina yeniliklər gətirmiş ölməz Hüseyn Cavid “Elmi-bəşər” şeirində dünyəviliyə qovuşmağın yolunun elmdə olduğunu göstərir.
Ruhpərvər, sevimli xülyadir
Ki, inanmaq əbəs... nasıl, nə demək.
İstərəm anlayırmısan? Məsəla:
İmdi yerdən səmayə doğru dərin,
Çox dərin bir fəza təsəvvür edin,
Yüksəlib bir bəyaz qanadlı hüma,
— Tizpərvaz bir fəriştə kimi —
Böylə dalsın onun dərinliyinə...
“Bilmək, öyrənmək” öylə bir uçurum
Ki, onun intəhası yox, dibi yox...
Azərbaycan ədəbiyyatında satira janrının zirvəsində dayanan Mirzə Ələkbər Sabir də öz əsərlərinin əksəriyyətində sətiraltı maneralarla dünyəviliyi, elmi tərəqqini öz oxucularına ötürürərək dini cəhalətin cəmiyyətdə yaratdığı gerilikləri ifşa edirdi:
Əcnəbi seyrə balonlarla çıxır,
Biz hələ aftomobil minməyiriz;
Quş kimi göydə uçar yerdəkilər,
Bizi gömmüş yerə minbərdəkilər!
Azərbaycan türkcəsinin saflaşmasında misiliz xidmətlər göstərmiş dahi Səməd Vurğunun əsərlərinin əksəriyyəti dünyəvilik və izahı təbiət qanunauyğunluqlarına söykənən dərinliklərlə zəngindir. Bu zənginlik şairin “Dünya” şeirində sözün həqiqi mənasında tam çılpaqlığı ilə verilmişdir:
Buludlar dağılır uzaqda lay-lay,
Yenə öz yerində yuvarlanır Ay,
Fəqət nə Cəlal var, nə də ki, Humay,
Nə ömrə acıyır, nə yaşa dünya.
Şair öz oxucusuna qəhrəmanları haqqında məlumat verməzdən öncə qısa bir ekuskurs edir ki, burada da təbiət harmoniyası, qısası astronomik məlumatlar insanı özünə cəlb edir.
Ulduzlar havanın bağrını dəlir,
Qayalı dağlardan duman yüksəlir,
Xəyalım gecəni salama gəlir,
Çapdırır atını bir başa dünya.
Şair bu bənddə aydın səmanı təsəvvür edərək, kosmik fəzada axan ulduzlar, daha doğrusu uçuşan meteorlar haqqında nəzm dilində danışır. Məlumdur ki, Yerə yaxınlaşanda daşlar hava kütləsi ilə toqquşur, nəticədə bərk qızaraq işıq saçmağa başlayır, lakin yerə çatmamış yanaraq görünməz olur. Bundan başqa, elm sübut edir ki, düzənliklərdən dağlara doğru ərazinin mütləq hündürlüyü kəskin dəyişdiyinə görə meteoroloji ünsürlər də dəyişir. Yəni dağ silsilələri ilə duman əmələ gətirici hava axınları yüksək qayalıqlarda daha çox dumanlar əmələ gətirir ki, bu dumanlar da yuxarı doğru qalxır. Şair bu cür real həyat nümunələri arasında öz xəyali sürətini işə salaraq məcazi mənada dünyanın əbədiliyini göstərir.
Ardı var...
Məqalənin müəllifi Yusif Alıyev
Bənzər xəbərlər...
XƏBƏR LENTİ
Möcüzəvi bal
Uşağın böyüməsi və inkişafı
“Ağıllı mauslar” tərcüməçilik edəcək
Birce Akalay
Baykal gölü ikiyə ayrıldı
Selena Qomes artıq İnstagramda ən məşhur ulduz deyil
Daha bir icazəsiz evdən çıxan koronavirus xəstəsi aşkarlandı - FOTO
"LACOSTE"dən çantalar
Şardan hazırlanan bəzəklər
Bu xəbərdən sonra dənizdən çıxmayacaqsız
Azərbaycanlı professor koronavirusa qarşı vaksin hazırlayır
Türkiyə Milli Müdafiə Nazirliyindən Azərbaycana dəstək paylaşımı
Qadınlar üçün 12 qızıl qayda
İşğaldan azad edilmiş Kəlbəcərin kəndindən görüntülər - VİDEO
Ağdam istiqamətində şəhid olmuş baş leytenant dəfn olundu
Qocalma əleyhinə preparat hazırlandı
Bu günün hava proqnozu
Çavuşoğlu Lavrovun sualına sualla cavab verdi
Kosmosdan gələn əcaib məxluq peyda oldu
Dünyada ilk- printerdən maşın çıxdı
Piyada keçidindən istifadə etməyənlər cəzalanacaqlar
Urmiya gölü niyə quruyur?
Gözəlliyin karyerada rolu
Minimalist manikür nümunələri
Səyahət üçün ən gözəl yerlər
İMDB-qiymətləndirməsinə əsasən 10 ən yaxşı animasiya
Musiqidən danışaq
Eser Yenenlerden hamiləlik pozu-FOTO
“Telegram”da videozəng funksiyası təqdim olundu
Zeyn Maliki ölümlə hədələdilər-FOTO
"Terminator"un məşhur aktyoru intihar etdi-FOTO
23 yaşında aldığı qəsri təzələdi - FOTO
Bakının üstünü alan duman nədir?
Şokoladlı keks (foto resept)
Çağla Şikel uşaqlıq FOTOsunu paylaşdı
Acı çəkirsinizsə öyrənə bilməzsiniz!
Azərbaycanda zəlzələ
Çağla Şikelin Üzü Şişdi-SƏBƏB
Zəhər zərərsizləşdirən quşlar
Tavada albalı piroqu (foto-resept)
Tərəvəzli noxud şorbası
Məşhur reperin həyatı təhlükədədir-SƏBƏB
Dırnaq yemək vərdişi
Cennifer Lopez sirri açdı-FOTO
Hər bürcdən olan qadınların əsas xüsusiyyətləri
Günün ulduz falı
Latviyaya səyahət
Uzun illərin ayırmadığı məşhur cütlüklər
Türkan Şorayda gözəl addım-FOTO
Bir-birinə əkizi qədər bənzəyən məşhurlar - FOTO